[…] primerom najveće obmane nacističkog režima – subverzivni čin Hansa Balina, fotografa koji je na Gebelsovu kampanju za izbor savršene arijevske bebe poslao fotografiju Hesi Levinson, devojčice jevrejskog porekla, koja je na konkursu pobedila. Ovaj čin Hansa Balina u tekstu je motivisan željom za osvetom zbog prethodnog upada SS oficira u njegov atelje sa zahtevom da iz izloga skloni fotografiju Johana Trolmana Rukelija.

Mira Otašević, Gorgone (Geopoetika, 2017)

Žanrovski hibridna, nova knjiga proze Mire Otašević Gorgone tematizuje ulogu književnosti u kontekstu društvenog angažmana. Dok se na našoj književnoj sceni još uvek vode beslovesne i, u krajnjem, bezobzirne rasprave o tome da li književnost treba da bude ideološka ili pak ideološki neutralna, Otašević sa svojom novom knjigom lagano preskače baru u kojoj se ovakve diskusije mute i pokazuje da postmodernistički tekst ne mora biti samo sebi svrha, niti da je angažovana književnost ujedno i literarno neuspela i odlazi u sasvim novom, savremenom pravcu na književnom polju.

Knjiga se sastoji od niza kratkih tekstova različitog karaktera grupisanih unutar tri poglavlja. Unutar prvog, naslovljenog Arbeit macht frei, literarizovane su biografije umetnica i umetnika, kao i drugih poznatih ličnosti na čije su živote direktno uticale okolnosti koje su obeležile period neposredno pre i za vreme Drugog svetskog rata. Kroz tematizaciju prijateljstva između Johana Trolmana Rukelija, bokserskog šampiona romskog porekla, nemačke glumice Karole Neher i Bertolda Brehta u periodu dvadesetih godina 20. veka postavljaju se glavni motivacijski tokovi Gorgona – veza između umetnosti i stvarnosti i u tom smislu veza između umetničkog i društvenog angažmana, kao i tematizacija različitih oblika fašističkih praksi koja se u ovom poglavlju svakako najpre odnosi na pitanje Holokausta. Izborom junaka i junakinja, ali i biografskih elemenata koje će obraditi, autorka uspeva da na vrlo malo ispisanih stranica otvori prostor za veliki broj tema koje ova knjiga pokriva.

Jedan od bitnih aspekata ovog dela na tematskom planu ogleda se u akcentovanju problema Porajmosa – genocida nad Romima i prakse prisilne sterilizacije ovog dela populacije za vreme Holokausta. Pored Rukelija autorka u ovom poglavlju uključuje i fikcionalizovanu biografiju Setele Stejbah, devojčice čija je fotografija sve do 1992. godine bila smatrana ikonom genocida nad Jevrejima, kada je identifikovana kao Romkinja. Sa druge strane, stavljanje akcenta na različite diskriminatorne prakse kojima se služila nacistička Nemačka, a koje nisu toliko dominantne u diskursu koji se vezuje za ovaj period, ostvaruje se i kroz tematizovanje diskriminacije homoseksualaca koji su u periodu pre i za vreme Drugog svetskog rata u Nemačkoj bili podvrgnuti brutalnom nasilju, dodatno otežanim uslovima za vreme boravka u logorima u odnosu na druge zatvorenike i prisilnoj kastraciji.

Uključivanje novih i drugačijih perspektiva na tematskom planu može se primetiti i na planu izvedbe. Postupci kojima se autorka u najvećoj meri služi u ovom poglavlju mogu se podvesti pod tipične postmodernističke strategije pripovedanja – istoriografsku fikciju s jedne strane i eruditnu, dokumentarnu fikciju sa druge. Unutar poglavlja koja su najčešće naslovljena imenima junakinja i junaka smenjuju se naracija u prvom i trećem licu, dok su na njihovom kraju načešće citirani različiti dokumenti poput zakonskih odredbi nacističkog režima ili različiti dokumenti iz nacističkih logora, čime se kroz citiranje dokumentarne građe ogoljava postupak fikcionalizovanja pojedinačnih biografija. Kroz ove postupke autorka prikazuje svoje pripovedačko umeće, kao i poznavanje do sada dominantnih poetika, dok se ujedno od njih distancira u nastavku knjige.

Najveća vrednost Gorgona u tom smislu počiva na izneverenom očekivanju. Publika bi na osnovu sadržaja prvog poglavlja lako mogla pretpostaviti da će dominantne narativne tehnike biti dosledno sprovedene do kraja knjige. Međutim, autorka u drugom poglavlju sve više pribegava uplitanju dokumentarne građe nauštrb fikcionalizacije biografija, dok se drugi nivo izneverenog očekivanja odnosi na izbor građe koju koristi. Kako se prvo poglavlje fokusira na biografije istorijskih ličnosti, drugo je posvećeno interpretaciji umetničkih dela autorki i autora iz perioda za vreme i nakon Drugog svetskog rata. U tekst se neretko uključuju intervjui, kritički tekstovi, citati autora posvećeni umetničkoj interpretaciji. Biografije sve manje podsećaju na literarni tekst, a sve više na odrednice iz kakve istorije umetnosti, dok se akcenat stavlja na samo delo i njegovu društvenu ulogu. U skladu sa naslovom poglavlja, Kunst macht frei, dati su primeri na neki način pozitivnih učinaka umetničkog delovanja. Kroz primere životopisa Đanga Rajnharta i Alme Roze tematizuje se uticaj umetnosti ovih ličnosti na one koji su doslovno imali moć da odlučuju o njihovim životima. Umetničke instalacije Elsvorta Kelija angažovanog unutar Armije duhova radi stvaranja diverzije i obmanjivanja nemačkih trupa za vreme Drugog svetskog rata donosi unekoliko duhovit obrt koji kulminira primerom najveće obmane nacističkog režima – subverzivni čin Hansa Balina, fotografa koji je na Gebelsovu kampanju za izbor savršene arijevske bebe poslao fotografiju Hesi Levinson, devojčice jevrejskog porekla, koja je na konkursu pobedila. Ovaj čin Hansa Balina u tekstu je motivisan željom za osvetom zbog prethodnog upada SS oficira u njegov atelje sa zahtevom da iz izloga skloni fotografiju Johana Trolmana Rukelija.

Treće poglavlje, Profit mecht frei, obuhvata tekstove poput intervjua, kritika, razgovora i interpretativnih tekstova savremenih društveno angažovanih umetnica i umetnika koji osećaju dužnost da svojim umetničkim i aktivističkim delovanjem skrenu pažnju na trenutnu humanitarnu krizu. Pored prethodno navedenih, deo dokumentarne građe postaju i tekstovi političkih manifesta. S druge strane, unutar ovog poglavlja nalaze se i interpretacije umetničkog dela autora kao što su Primo Levi i Sergej Loznica koji su svoje stvaralaštvo posvetili temi Holokausta. Inkorporiranjem različitih diskursa u pristupu temi Holokausta zajedno sa tekstovima posvećenim savremenoj angažovanoj umetnosti, gotovo potpunom prevlašću dokumentarne građe i smanjenim prisustvom fikcije, autorka uspeva da u potpunosti ukine distancu između čitalačke publike i fikcionalnog sveta teksta. Samu građu prestaju da sačinjavaju fragmenti istorije, već upravo različiti vidovi interpretacije umetničkih dela koja tematizuju aktuelne političke probleme i naročitu pažnju posvećuju borbi za prava najugroženijih. Poslednji tekst u trećem poglavlju čini ispovest pakistanskog izbeglice koji je trenutno zaglavljen u Srbiji na svom putu u Evropsku Uniju. Književno delo počinje da predstavlja stvarnost, dok se svaki istorijski i fikcionalni otklon ukida. U okviru Oporuke nalazi se Brehtova pesma Rođenima posle nas čime se dodatno ojačava veza između početka i kraja teksta, a motivacijski tokovi postavljeni na njegovom početku izvedeni su do kraja. Iako u velikoj meri fragmentaran i žanrovski raznovrstan, ovaj tekst bez sumnje funkcioniše kao celina.

Vešto se služeći različitim literarnim postupcima, pokazujući odnos prema dominantnim poetikama i pribegavajući inkluzivnim spisateljskim praksama Mira Otašević ovom knjigom proze ističe neraskidivu vezu između književnosti i ideologije, poetike i politike, umetnosti i stvarnosti sa kojom treba da korespondira.