Blog

Roman Ravnoteža govori o grupi ljudi čija perspektiva na jugoslovenski rat, kao i (ne)učešće u njemu, nema svoje mesto u tradicionalnoj istoriografijikao što nije imalo ni u medijskim prenosima iz vremena rata – ili je to mesto marginalizovano, u skladu sa (tadašnjim) društvenim i političkim položajem tih ljudi.

Dara Šljukić
Svetlana Slapšak Ravnoteža (Laguna 2016)

Novi roman Svetlane Slapšak Ravnoteža (Laguna, 2016), predstavlja žanrovski hibrid koji čine priča o životu jedne grupe žena i njihovih prijatelja i ljubavnika koji se skrivaju od mobilizacije u Beogradu za vreme ratova devedesetih, zatim parodija na nacionalni istorijski roman Velikog Nacionalnog Pisca i pastiš romana sestara Bronte, među koje su pritom umetnuti kulinarski recepti, Njegoševi ljubavni stihovi i pornografski tekst, između ostalih. Radi se, dakle, o spajanju i kontrastiranju različitih poetika (stilova pisanja, umetničkih postupaka, shvatanja uloge književnosti), kao i različitih politika (prvenstveno onih za i protiv rata).

Poetičko i političko nisu, naravno, dva razdvojena polja, niti to u potpunosti ikada mogu biti – ne ni u pastišu koji glavna junakinja piše samo za sebe, za promišljanje svoje pozicije u promenjenom svetu, a sasvim sigurno ne ni u pretencioznom istorijskom romanu nacionalnog pisca, u kome banalno pisanje odgovara prikazivanoj ratno-pornografskoj kulturi.

Na samom početku romana dovođenjem u vezu njegovog naslova i naziva kolača (ravnoteža sa šljivama) koji junakinja sprema za svoju porodicu, data je veza između osnovne teme i kuhinje (domaćeg ognjišta) – između, dakle, ostvarivanja uravnoteženog života u ratnom haosu i niše koja se tradicionalno (i naročito u ratu) ostavlja za ženu.

Ova povezanost razvija se kroz ceo roman – prostor u kom se odvija skoro cela radnja jeste prostor privatne sfere, oponirane javnoj, unutrašnje naspram spoljašnjeg, koje se preslikava na dihotomiju između ličnog i kolektivnog. Gotovo svi likovi u romanu su oni za koje nema mesta u javnoj sferi, njihova izdvojenost iz nacionalnog kolektiva (njihova drugost) višestruko je izražena – kroz pacifizam, kroz dezerterstvo/ izbegavanje mobilizacije, kroz homoseksualnost, kroz ateizam, itd. Središte ove grupe, kao i samo kućno ognjište, pripada ženama, one su te koje stvaraju ravnotežu.

Način na koji je to žensko stvaranje prikazano predstavlja jedan od najuspelijih aspekata romana, prikazana je različitost puteva kojima se ženski likovi kreću ka ostvarivanju istog cilja, motivisana različitošću njihovih karaktera. Jedna od njih, uslovno rečeno pasivnija, čini to pisanjem, druga čitanjem i aktivnijim pomaganjem drugima. Pored toga, takođe motivisano samim karakterima, mnogi od ženskih likova menjaju se u ratom promenjenom svetu, i to na sličan način – u pravcu prkosne samostalnosti i preuzimanja aktivnije uloge, što je naročito zanimljivo imajući u vidu da se sve to odigrava u okviru prostora privatnosti. Posebno je uverljiv lik stare domaćice Simke, udovice pripadnika JNA, preobraćene u „majku dezertera” – u ratu uticaj javnog domena na privatni postaje znatno očitiji, zbog čega nije neobično što čak i „pasivne” žene pod svoje stare dane postaju politički angažovane.

Roman se može sagledati kroz brojne dihotomije koje postoje kako na strukturnom nivou (pastiš i parodija unutar fikcionalnog sveta, kome su oponirani koliko i jedan drugom međusobno), tako i na nivou likova (npr. muške i ženske uloge, likovi junakinje i njene najbolje prijateljice), i na tematskom planu gde se umesto konflikta između etnički „prvih“ i „drugih“ koji vlada u spoljašnjoj stvarnosti prikazuje konflikt između onih za rat i onih protiv rata, tj. između države i autsajdera. Ovaj konflikt dodatno je istaknut zajedništvom koje postoji u samoj autsajderskoj grupi uprkos (ili nevezano za) različitost nacionalnih, verskih i seksualnih identiteta njenih članova.

Ratna dešavanja data su u pozadini svakodnevnice, kroz kratke crtice koje prizivaju opštepoznati kontekst (npr. afera „izbrisanih“ u Sloveniji, ubistva u Višegradu, paljenje sveća ispred Skupštine u Beogradu, nacionalistička propaganda u medijima), i naročito jednom „noćnom“ scenom u kojoj jedan od likova koji izbegavaju mobilizaciju sprovodi američkog prijatelja kroz beogradske ulice, što figurira kao svojevrsni silazak u podzemlje  (crna berza, kriminal, nasilje i siromaštvo). Rat, međutim, nije odvojen ods vakodnevnice i privatnog koji se nalaze u središtu romana – naprotiv,  on je u velikoj meri tvorac te svakodnevnice, upliv „spolja“ koji određuje ono „unutrašnje“ – međuljudske odnose i lični mir. Taj upliv i težnja likova da mu se odupru jesu tematska okosnica dela.

Kao referentni okvir ovog romana, pored književnosti i ratne stvarnosti u Jugoslaviji na početku devedesetih, prepoznaje se i zvanična istorija, odnosno dominantno viđenje te stvarnosti. Roman Ravnoteža govori o grupi ljudi čija perspektiva na jugoslovenski rat, kao i (ne)učešće u njemu, nema svoje mesto u tradicionalnoj istoriografiji, kao što nije imalo ni u medijskim prenosima iz vremena rata – ili je to mesto marginalizovano, u skladu sa (tadašnjim) društvenim i političkim položajem tih ljudi. Naravno, reč je o obrazovanom srednjem sloju koji živi u Beogradu, ali za isključivanje na marginu u svetu određenom patrijarhalnim nacionalizmom i militarističkim duhom, sasvim je dovoljno odbaciti identifikaciju sa autoritetom nacionalnih vođa. Drugim rečima, radi se o osobama koje nadređuju svoj lični identitet onom nacionalnom, u vreme kada je ovaj drugi jedini prihvatljiv, i za koje zbog toga nema mesta u novom haotičnom poretku.

Njihovo neprihvatanje da sudeluju u nacionalnim strastima nužno ih vodi u isključivanje iz društva – gube posao, gube prijatelje i poznanike, gube svoj glas. Njihova nemoć u zaustavljanju ratnog ludila potpuna je i nesumnjiva, a poraz u tom svetu neizbežan. Jedino mesto koje se može ograditi od spoljašnjeg zla i haosa, na kom se još uvek može izvojevati neka pobeda, jeste dom, privatno i svakodnevno, i to može biti samo pobeda ljudskosti u pojedincu.