Pišu: Maja Abadžija, Nađa Bobičić i Borisav Matić

Fotografije: Posebnu zahvalnost dugujemo Ivani Ljubičić koja nam je za potrebe ovog članka ustupila fotografije svojih radova. Više njenih radova možete pogledati na njenom instagram nalogu.

„Kroz istoriju, pandemije su tjerale ljude da raskinu sa prošlošću i zamisle svoj svijet iznova. Ni ova nije drugačija. Ona je portal, prolaz između jednog svijeta i narednog.

Možemo odabrati da prođemo kroz njega, povlačeći za sobom lešine naših predrasuda i mržnje, naše pohlepe, naših banki podataka i mrtvih ideja, naše mrtve rijeke i zadimljeno nebo iza nas. Ili, kroz njega možemo lagano proći, sa malo prtljaga, spremni da zamišljamo drugačiji svijet. I spremni da se borimo za njega.” [efn_note] Takođe možete čuti i autorku kako čita deo eseja na sledećem linku. Originalni citat glasi: „Historically, pandemics have forced humans to break with the past and imagine their world anew. This one is no different. It is a portal, a gateway between one world and the next. We can choose to walk through it, dragging the carcasses of our prejudice and hatred, our avarice, our data banks and dead ideas, our dead rivers and smoky skies behind us. Or we can walk through lightly, with little luggage, ready to imagine another world. And ready to fight for it.” [/efn_note] Arundhati Roy [efn_note] S obzirom da autorke i autor ovog teksta govore i pišu tri različite verzije BHSCG jezika, zarad jednostavnosti koristimo u originalu, bez transkribovanja, nazive svih likova, knjiga i njihovih autorki/a. [/efn_note]

„Upotreba kritičkih distopija i eutopija radi sprečavanja antiutopije pitanje je života i smrti.” Darko Suvin

Šta čitati u toku ovih karantinskih dana, osim beskonačnih vesti i postova na društvenim mrežama na temu koronavirusa i društvenih problema koji se u ovoj krizi nagomilavaju? Klasici svetske književnosti na temu epidemija su svakako među najčešćim preporukama. Međutim, ovo vreme možemo posvetiti i temama koje se ne tiču samo epidemija – bilo one u našem, realnom svetu ili u fiktivnim svetovima književnih dela. Ovaj trenutak možemo iskoristiti, u duhu citata Arundhati Roy, kao portal kroz koji ćemo proći, ostavljajući iza sebe sve užase savremenog represivnog društva i hitajući napred ka humanijim svetovima, koje smo prvo zamislili, a zatim i stvorili.

Kao odlično sredstvo za ovaj cilj, može nam poslužiti naučno-fantastična književnost, koja posredstvom svojih distopija i eutopija pruža, u prvom slučaju, društvenu kritiku regresivnih sistema, a u drugom nas poziva da zamišljamo i samim tim budemo korak bliži kreiranju boljih svetova. Političku moć naučne fantastike odlično razume i Darko Suvin, jedan od vodećih teoretičara ovog žanra, koji svojim analizama često pristupa iz marksističke perspektive, a njegova podela SF-a po vrsti društvenog komentara koji daje, jedna je od najpreglednijih, te ćemo se i mi ovde njom služiti. I, naravno, valja naglasiti da su feministički književni glasovi odigrali ključnu ulogu u ovom domenu naučne fantastike, te će ovaj pregled društveno-angažovanog SF-a biti ujedno i feministički, navodeći kako klasične, tako i savremene primere.

No, pre nego što krenemo u potragu za novim svetovima, fokusiraćemo se ukratko na naš, koristeći se Suvinovom klasifikacijom, u nastojanju da odredimo žanr u kom trenutno živimo. To će nam, između ostalog, pomoći da odredimo odnos SF podžanrova i romana prema našoj realnosti.
Dakle, trenutna pandemija praćena je najmasovnijom izolacijom kakvu je ljudski rod ikada video – podaci su nepouzdani, ali je velika verovatnoća da je čak polovina čovečanstva trenutno u nekoj vrsti karantina. Virus je u svega nekoliko sedmica skrhao nadmeni antropocentrizam
Pojavljuju se i razvijaju dve oprečne reakcije na trenutno stanje. Kapitalističko društvo sada se deli u dve klase: Jednu, vladajuću, kojoj je prioritet profit, iz čega slede masovna nezaposlenost, nebriga o ugroženima, nedovoljne i često uvredljive mere podrške (ako ih uopšte i ima) i sveopšta kapitalistička borba za opstanak. Iz te nesolidarnosti kapitalisti će tek uveliko profitirati, o čemu svedoče i veća državna represija, jačanje nadzora i fašizacija.
I druga klasa ili tačnije druge, raznolike grupe sačinjene od ogromne većine, kojima je solidarnost jedina opcija da prežive.
Više je nego jasno da živimo u antiutopiji.

Koliko god bila jaka i destruktivna, antiutopija može imati alternativu. Za alternativu je presudna druga, raznolika, grupa unutar kapitalističkog sistema i solidarnost unutar nje. Ovoga puta, solidarnost podrazumeva i izmenjen odnos prema drugim bićima, prema prirodi. Solidarnost podrazumeva i radikalnu promenu unutar (ne)ljudskog sistema koji se zasniva na hiperprodukciji nejednakosti: klasne, rodne, globalne; prema sposobnostima, godištu, poreklu…

Alternativa u svetu SF-a već uveliko postoji i zbog toga je od ključne važnosti da se ugledamo upravo na pozitivne primere ovog žanra. Kako piše Darko Suvin: „Pre svega, dok smo unutar antiutopije, moramo upotrebljavati negativno osuđivanje. Zatim je nužna pozitivna najava kako bi se osigurali tačka gledišta i vrednosni sistem unutar kojeg ovo negiranje postaje legitimno i neophodno. Upotreba kritičkih distopija i eutopija radi sprečavanja antiutopije pitanje je života i smrti.”
Dalje objašnjava: „Ključni primer: idealnotipska eutopija ne zna za kategorije profita ili ropstva, distopija ih prikazuje kao lude i nečovečne, antiutopija raspravlja o tome kako izvući što više profita iz ropstva. Njena mantra je Nema alternative, njen najveći strah je sloboda.”
Za progresivne društvene promene neophodna su, dakle, dva žanra:

• Distopija – da projektuje kuda vode trenutne loše prakse i da ih razobliči do krajnjih granica.
• Eutopija – da otvori prostore zamišljanja i kreiranja pravednijih svetova

U skladu sa ovim smo i klasifikovali našu predstojeću listu preporuka, dodajući i još jednu kategoriju:

• „Nesvrstani”– dela koja kombinuju distopijski i eutopijski pristup i dela koja ignorišu oba pristupa, ali su na svoj zaseban način progresivno društveno angažovana

Polećemo!

Distopija

The Matter of Seggri (1994), Ursula K. Le Guin

Gorenavedeni citat iz eseja Arundhati Roy sigurno bi potpisala i Ursula Le Guin da je još uvek u našoj galaksiji. Njen celokupni opus zasniva se na pozivu čovečanstvu da kritički promišlja svoja destruktivna društva i da ih prevaziđe stvarajući nova.  The Matter of Seggri, iako često skrajnut pored njenih drugih romana, kroz svoj narativ temeljno preispituje teme roda i rodnih uloga. Roman nas lansira na planetu Seggri, na kojoj su rodna pravila gotovo dijametralno suprotna od onih na Zemlji – muškarci služe jedino za reprodukciju i njihov životni zadatak je da se dopadnu ženama i da im obezbede zdravo potomstvo, dok žene žive fizički odvojeno od muškaraca, imaju priliku da rade, da se obrazuju, da putuju i da među sobom ostvaruju (monogamne ili poligamne) seksualne i ljubavne odnose. Već nam je iz kratkog opisa sveta ove začudne feminističke distopije jasno koliko su nametnute rodne uloge – bile one na Zemlji ili na fiktivnoj planeti – besmislene. A taj utisak značajno jača sa svakom stranicom ovog kratkog romana.

Imajući u vidu da se Le Guin svojom imaginacijom neprestano borila za humanost u društvu, kao vanknjiževni pop kulturni dodatak ovoj preporuci dodajemo insert iz filma Blade Runner, koji je adaptacija još jednog distopijskog romana, ovoga puta iz pera Philipa K. Dicka. Scena Tears in Rain je verovatno jedna od najemotivnijih i najhumanijih scena u istoriji filma.

Trilogija The Broken Earth (2015-2017), N. K. Jemisin

(Napomena: ova trilogija i sledeća knjiga na listi svrstavaju se u zaseban žanr naučne fantazije. Budući da ipak imaju elemente distopije i društveni komentar kao Suvinove distopije, svrstavamo ih u ovu kategoriju.)

Osim inovativnog shvatanja fantastike i jasnog feminističkog i antirasističkog angažmana, uz ovaj romaneskni serijal koji potpisuje američka spisateljica N. K. Jemisin veže se i jedna kontroverza. Naime, Jemisin je prva spisateljica afroameričkog porijekla koja je osvojila žanrovsku nagradu Hugo za najbolji roman, The Fifth Season, prvi dio trilogije koju ovdje preporučujemo, ali je sama dodjela nagrada, zbog navodnog favoriziranja knjiga sa „progresivnom” agendom, bila predmet sabotažne kampanje autora sa pozicije političke desnice. Jemisin je onda nagradu osvojila i naredne godine, za The Obelisk Gate, a potom i 2018. za finalni dio trilogije, The Stone Sky. To nijednom žanrovskom autoru ili autorici dotad nije uspjelo. I uistinu, nagrada je zaslužena; bez obzira na to što povremeno ova tri romana kvalitativno variraju, oni daju uvid u jedan fantastični kosmos koji ne liči ni na koje drugo djelo žanrovske fikcije.

Ni naučna fantastika, u punom smislu riječi, a ni visoka fantazija (možda naučna fantazija – science fantasy), priča o Essun i njenoj osveti u svijetu gdje svakih nekoliko stotina ili hiljada godina apokaliptični događaj ruši civilizaciju, donosi toliko željeni dašak svježeg zraka u žanrovski svijet. Ljudi su na kontinentu ironičnog naziva Stillness (Mir) organizovani u mikrozajednice i kaste koje određuju njihove profesije, ali i nivo „korisnosti” drugima – taj surovi sistem jedini je način da se kataklizma preživi.

Svi protagonisti Jemisininog romana imaju tamnu kožu, ali među njima i dalje postoji rasizam, okrenut prema onima neobičnih sposobnosti, orogenima, ljudima koji imaju sposobnost magijskog povezivanja sa zemljom i izazivanja ili zaustavljanja seizmičkih pokreta. Zbog opasnosti koju predstavljaju po zajednice ukoliko su nekontrolisani, orogeni prolaze brutalan dugogodišnji trening, a koriste se kao robovska „radna” snaga. Alegorija rasizma i robovlasništva u Jemisininom romanu možda nije odveć suptilna, ali je prodorna i uvjerljiva. Njena je junakinja, osvetnički bijesna i čvrsta pred nedaćama, enigmatični ostatak arhajske napredne civilizacije koja je oblikovala planetu kako je željela. Ona zajedno sa žanrovskim novumima (pravilima fantastičnog sveta) spada među fascinantnije kreacije žanra naučne fantazije. Uz neprekidno prisutnu poruku da nas ljubav i solidarnost mogu spasiti čak i u katastrofična vremena, te da svijet sazdan nakaradno može biti srušen i sastavljen ponovo na pravedniji način, trilogija The Broken Earth savršeno je pogodno štivo za ova čudna (pseudo)apokaliptička vremena.

Uz trilogiju preporučujemo i odgovarajuću muzičku pozadinu:

Who Fears Death (2010), Nnedi Okorafor

Prvijenac Nnedi Okorafor, američke spisateljice nigerijskog porijekla, možda nije poznat kao njen nagrađivani roman Binti, ali se u njemu već vide tematske preokupacije i opsesije ove spisateljice, a uskoro bismo ga mogli/e gledati i kao televizijsku seriju i to pod producentskom palicom slavnog Georgea R. R. Martina.

Okorafor u ovom romanu, pravom malom remek-djelu afričkog futurizma, čiji je naslov prevod imena glavne junakinje sa jezika Igbo, Onyesonwu, ispisuje priču koja počiva na principima bildungsromana koliko i na pretpostavkama fantastičnog žanra. Mlada junakinja je Ewu, dijete rođeno iz silovanja, koje ratnički nastrojeni, bjeloputi Nurui redovito vrše nad ženama tamnoputog, podređenog naroda Okeke. Ewu djeca su u vjerovanjima ovih naroda nedopustiva grozota, zločin nad „prirodnim” poretkom, a Onyesonwu je kao djevojka i kao Ewu na dvostrukoj margini. Svijet u kojem žive ova dva suprotstavljena naroda, potomci izgubljene civilizacije, izrazito je patrijarhalan i surov, a magija, koja se ovdje naziva juju, dozvoljena je samo muškarcima. Onye je, međutim, odlučna u svom naumu da nauči magijske vještine kako bi osvetila zločin nad svojom majkom i okončala strahovladu svog oca, a njena upornost i nepokolebljivost dovest će je u poziciju da sruši cjelokupni rasistički i patrijarhalni sistem. Dok je pratimo na putešestvijama kroz postapokaliptični pustinjski pejzaž, ali i kroz spiritualni svijet izvan granica tijela i smrti, uviđamo da čitamo hrabar tekst koji se igra i sa formom young adult (YA) ali i avanturističkog romana. Antiratni i antimilitarni sloj značenja također donosi dodatnu vrijednost romanu u kojem, kao i u trilogiji N.K. Jemisin, ženski bijes i otpor predstavljaju silu sposobnu da ruši i mijenja svjetove.

Okorafor često svrstavaju u afrofuturizam, što i ne čudi jer je ona jedna od niza autora i autorica Marvelovih stripova o superheroju Black Pantheru (Black Panther: Long Live the King i Wakanda Forever), koje je popularizirao istoimeni visokobudžetni film. Međutim, ona sebe radije svrstava u žanr afrički futurizam (Africanfuturism), o čemu svedoči i snažna antikolonijalna poruka koju je objasnila na svom blogu. Ukratko, afrički futurizam je kao podžanr naučne fantastike ukorijenjen u kulturi, historiji, mitologiji, perspektivi Afrike i afričke dijaspore, bez da privilegira ili u centar stavlja Zapad – kao što to čini afrofuturizam, od čije se komercijaliziranosti i holivudske potrošnosti ograđuje. Dodatno, afrički jujuizam (Africanjujuism) bila bi podvrsta fantasy literature, spoj afričkih spirutalnih učenja i kosmologija sa imaginiranim svjetovima – tu bi se mogao svrstati i roman Who Fears Death.

Sasvim logična muzička podloga – Sun Ra & His Intergalactic Research Arkestra, jer je on sinonim za (muzički) afro futurizam:

The Handmaid’s Tale (1985) i The Testaments (2019), Margaret Atwood

Dva romana Margaret Atwood o Gileadu odličan su primjer moći distopije u trenutku kada se širom svijeta pandemija koristi kao izgovor za restrikciju ili čak ukidanje prava na abortus. Međutim, ova dva romana su važna i zbog autorkinog razvoja, uslovljenog kontekstualnim promjenama do kojih je došlo tokom tri decenije između njihovog objavljivanja. U međuvremenu, desio se postsocijalistički kraj istorije, ali se nazire i postkapitalistički period, kraj kraja istorije.

Šavovi distopičnog Gileada, čija se propast u The Handmaid’s Tale tek najavljuje, u The Testaments nezaustavljivo pucaju, od spolja i iznutra. Zato je drugi roman o Gileadu podrazumijevao umnožavanje perspektiva i uvođenje mladih generacija. Iako je sama priča pomalo zbrzana i nije atmosferično fokusirana kao u naraciji prvog romana, Atwood je pomjerila distopiju u novom pravcu. Ne samo da je prikazala zastrašujuću budućnost, već i kako joj se ženskom solidarnošću suprotstaviti.

Takođe, ove knjige preporučujem jer podstiču na diskusiju. Posebno to važi u slučaju The Testaments u kojima je jedna od tri pespektive Tetka Lydijina. Tako se našoj Slavki Vlalukin nimalo nije dopala izvedba ovog lika: ,,Sad se ceo koncept menja i gubi oštrinu koju je imala prva knjiga jer u prvi plan guramo ne samo Fredovicu, kao heroinu, nego i njene potomkinje, dok usput pokušavamo da operemo one koji su galadske zakone sprovodili. I taj srećni kraj… Ja volim da svi budu srećni na kraju balade, majke mi moje, al’ kad ne ide – jbg, ne ide. Uostalom, kako se obe knjige završavaju na isti način, zar nije srećan kraj već dobijen? Galad je srušen i to je dovoljno”.

Rekreirati um Tetke koja prelazi razvojni put od žrtve, preko ne samo saradnice, već predvodnice zločinačkog sistema, do one koja ga iznutra urušava, izazov je sa kojim se rijetko koja autorka usuđuje nositi. Baš je zato riječ o uspešnoj distopiji, jer provocira nelagodu, neslaganje. Ukratko, stavlja nas pred komplikovane izbore sa kakvim se u realnim okolnostima možemo suočiti. Glavno pitanje ostaje ipak, da li je u toj igri Atwood prešla liniju? Da li je možda suviše blisko prikazala Tetka Lydiu? Taj aspekt teksta ostaje otvoren za dalje interpretacije.

U tonu izbavljenja iz Gileada je i numera Exodus, kojom se završava treća sezona serije.

Eutopija

The Dispossessed (1974), Ursula K. Le Guin

Ovaj spisak preporuka ne bi bio potpun ako se na njemu ne bi našlo bar još jedno delo ove velike autorke.  The Dispossessed je pravi klasik feminističke i, generalno, književnosti naučne fantastike. Uz The Left Hand of Darkness, ovaj roman se smatra jednim od najboljih dela Ursule Le Guin, a odlično je štivo kao kontrateža ovim „korona danima” , budući da se veći deo priče dešava na planeti na kojoj je uspostavljena anarhistička eutopija. Uz pomoć postojećih anarhističkih teorija i svoje imaginacije, Le Guin kreira ovaj gotovo idealni svet do neverovatnih detalja, predočavajući nam, pored svih dobrih strana, i mogućnosti kako jedno eutopijsko društvo može da zastrani.

Protagonista Shevek, inače fizičar koji je ceo život proveo u ovom eutopijskom društvu, odlazi na susednu planetu sa kapitalističkim i patrijahalnim uređenjem  i nastoji da uspostavi kontakt između ove dve civilizacije. Tada se susreće sa njemu stranim, zaprepašćujućim, ali delom i povodljivim konceptima privatnog vlasništva, klasnih i rodnih privilegija (i potlačenosti) i sveopštim šarenilom uz pomoć kog kapitalizam prikriva sve svoje malignosti. The Dispossessed  je vrhunska sociološka, antropološka i politička studija našeg društva i poziv za kreiranje boljih i humanijih zajednica, a sve kroz prizmu svemirske fikcije. 

U to ime – jedna vesela muzička podloga:

Culture Series (1987-2012), Ian M. Banks

Čitanje ovog serijala u celosti podrazumeva upuštanje u epsku avanturu, u svakom smislu te reči, s obzirom da je serijal sastavljen od čitavih deset romana čije se radnje dešavaju „uzduž i popreko” po univerzumu. Ipak, to nikoga ne treba da obeshrabri, budući da nijednog trenutka nećete zažaliti zbog čitanja serijala. Ovaj predstavnik eutopističke književnosti pripada podžanru tzv. tvrde naučne fantastike, u kojoj sve što se dešava mora biti na teorijskom planu naučno moguće. Radnja ovih romana smeštena je u i oko civilizacije „Kultura” u Mlečnom putu, u okviru koje je oformljena interstelarna eutopijska anarhokomunistička zajednica humanoidnih bića i veštačkih inteligencija. Autor nam sugeriše da bi nekada u budućnosti čovečanstvo moglo da stvori idealno društvo upravo zahvaljujući visokosofisticiranoj veštačkoj inteligenciji, koja bi ljudima obezbedila funkcionalan i lagodan život. Humanoidi u okviru „Kulture” mogu živeti vekovima, oni mogu da izbegnu bol i da po sopstvenoj želji menjaju pol, ali i da uz minimum rada obezbede resurse za život.

Međutim, to ne znači da se radnja ovog serijala fokusira isključivo na ovu idealističku zajednicu. Naprotiv – radnja prvog romana Consider Phlebas većinski je pripovedana iz tačke gledišta jednog od neprijatelja ove civilizacije koji se protiv nje bori u svemirskom ratu. Ovakav narativ ne samo da poredi savršena i nesavršena društva (kako to radi i Le Guin u The Dispossessed), već uvodi i jednu od važnijih tema serijala – moralno pitanje kako predstavnici ove kulture treba da se odnose prema drugim regresivnijim civilizacijama. Da li da nametnu svoje pozitivne vrednosti ili da ostave civilizacije njihovim uverenjima koja su često štetna i opasna?

A kad smo već kod tehnofilskog pristupa veštačkoj inteligenciji, setimo se još jednog divnog primera:

Solarpunk žanr

Na tragu eutopijskog razmišljanja, postavljanja nemogućnih zahtjeva, polivalentnosti mogućih novih svjetova, nastaje i žanr solarpunk. Koriste se i sinonimi ecopunk, hopepunk, brightpunk, eco-fabulism, eco-speculation itd.

Riječ je o žanru koji je tek u povoju, objavljeno je tek nekoliko zbirki priča i romana tokom prethodne decenije. Kao što urednica dvije od tih zbirki u uvodu knjige Solarpunk: Ecological and Fantastical Stories in a Sustainable World, Sarena Ulibarri navodi, do sad su se razvile diskusije o tome šta bi to tačno bio ovaj žanr, ili čemu bi trebalo da teži, ali literatura o žanru za sada zapravo nadilazi njegov korpus.

Kako naziv pomenute zbirke sugeriše, solarno se odnosi na obnovljive izvore energije, ali i na svjetlost i optimizam, nasuprot zagušljivosti i mraku žanrova poput sajberpanka. Ne treba, međutim, pomisliti kako je riječ o unisonom korpusu, koji banalno zamišlja nerealistične utopije (ne-mjesta). Naprotiv, riječ je o različitim tekstovima koji zamišljaju ekološki održivije i pravednije sisteme, ali ne na šablonski način. Nekada oni nisu samo eutopijski već i sa elementima distopije, ali sa optimističnim tonom, slično kao kod Atwood. I u tim se svjetovima, što umnogome zavisi od konkretnog teksta, pojavljuju dileme, problemi, iskliznuća. U stvari, baš tu otvorenost i mnoštvenost koncepcija „svjetlije” budućnosti, Ulibarri vidi kao prednost žanra.

Osim pomenute zbirke, u ovom žanru su napisane i Glass and Gardens: Solarpunk Summers, EcoPunk!: Speculative Tales of Radical Futures, Wings of Renewal i Sunvault: Stories of Solarpunk and Eco-Speculation. Kao i romani New York 2140 Kim Stanley Robinson, Walkaway Cory Doctorow i The Fifth Sacred Thing Starhawk.

Odjeću za život u solarnim eutopijama obezbedila nam je avangardna Iris van Herpen.

„Nesvrstani” – hibridni ili žanrovski zasebni SF

The Female Man (1975), Joanna Russ

Verovatno najznačajniji roman velike književnice, književne kritičarke i drugotalasne feministkinje Joanne Russ, The Female Man je predstavnik spekulativne književnosti koji kombinuje više žanrovskih i stilskih obrazaca, u cilju svog društveno-političkog komentara.  Elementi eutopijske, distopijske i satirične književnosti korišćeni su u ovom romanu kako bi se njima uporedili različiti principi funkcionisanja i, u krajnjem slučaju, samog bitisanja žena i njihovih borbi unutar različitih društava. Glavna četiri lika romana su žene koje žive u različitim paralelnim univerzumima u kojima važe različita rodna pravila – od gotovo idealnog sveta po pitanju ženskih prava, pa do sveta tradicionalističke ženske potlačenosti. Kada se ove četiri žene unutar fabule sretnu, svaka krene da preispituje šta to znači biti žena i da li su postojeće rodne uloge zaista neophodne. Kod čitateljki i čitaoca se javljaju ista razmišljanja, te oni i njihov „peti svet” bivaju na metapoetski način uvučeni u priču.

Što bi rekla Cher: „All the women in the world stand up, come together now.” A mi dodajemo: „Žene svih svetova, ujedinite se!”

A Different Light (1978), Elizabett A. Lynn

Ovo je roman koji nema gotovo nikakve elemenate ni eutopističke ni distopijske književnosti, ili ih bar nema dovoljno kako bi bio kategorizovan u jedno ili drugo, ili pak oba. Bez obzira na to, on predstavlja važno delo feminističke društveno-angažovane književnosti. A Different Light je jedan od romana u čitavom talasu SF-a koji je napravio revoluciju 1970-ih, između ostalog većim i vidljivijim brojem LGBTQ+ likova. Valja pomenuti da je upravo zato naslov knjige uzet i kao naziv uticajne američke nezavisne knjižare koja je, delujući u više gradova, osnaživala LGBTQ+ književnu zajednicu i lansirala mnoge karijere LGBTQ+ autorki i autora… Sve do 2011. kada je zatvorena – danak globalizaciji i novim tehnologijama (šifra – Amazon).

A Different Light je pravi izbor za one sa ukusom koji više naginje intimističkoj prozi. Glavni junak ove svemirske opere, koja je smeštena u daleku budućnost, talentovani je likovni umetnik, Jimson, koji boluje od izuzetno retke i gotovo prevaziđene bolesti, kancera. Upuštajući se u dugo i melanholično putovanje po svemiru, protagonista se susreće sa izuzetno dragom osobom, svojim bivšim ljubavnikom kog godinama nije video. Pre Jimsonove smrti, koja postaje sve evidentnija, njih dvojica se zajedno sa još dvoje saputnika upuštaju u svemirsku potragu za drevnim relikvijama, dok jedan istinski traga za novcem, a drugi za poslednjim trenucima sreće i uzbuđenja.

O melanholiji i nostalgiji za davno ugašenim ljubavima koje se ponovo oživljavaju, konsultujemo se sa Joan Baez.

Teorijski dodatak

How to Supress Women’s Writing (1983), Joanna Russ

„Fantastika je stvarnost. Aristotel kaže da je muzika najrealističnija od svih umjetnosti jer neposredno predstavlja pokrete duše. Sigurno je i fantastički modus (koji uključuje mnoge žanrove) jedini način da se o nekim stvarnostima piše.

Odrasla sam u Sjedinjenim Američkim Državama 50-ih godina, u svijetu gdje je fantazija značila nešto suprotno od stvarnosti. ‘Racionalne’, ‘zrele’ ljude zanimala je samo usko definirana ‘realnost’ i samo ‘nezreli’ ili ‘neurotični’ (uvrede za sve prilike) bavili su se fantazijom, koja se tad smatrala pustom željom, eskapizmom, i raznim lošim stvarima, privlačna samo onima koji su slabi i oštećeni. Samo komunisti, feministi, homoseksualci i drugi devijanti bili su nezadovoljni Stvarima Kakve One Jesu i neka ti je bog na pomoći ako si jedan od njih.

Uronila sam u fantaziju kao pače u vodu. Na moju žalost, niko oko mene mi nije rekao da je fantastika najrealističnija od umjetnosti, ona koja direktno izražava sadržaj ljudske duše.” [efn_note] Originalni citat: „Fantasy is reality. Aristotle says that music is the most realistic of the arts because it represents the movements of the soul directly. Surely the mode of fantasy (which includes many genres and effects) is the only way in which some realities can be treated.
I grew up in United States in the 1950s, in a world in which fantasy was supposed to be the opposite of reality. ‘Rational,’ ‘mature’ people were concerned only with a narrowly defined ‘reality’ and only the ‘immature’ or the ‘neurotic’ (all-purpose put-downs) had any truck with fantasy, which was then considered to be wishful thinking, escapism, and other bad things, attractive only to the weak and damaged. Only Communists, feminists, homosexuals and other deviants were unsatisfied with Things As They Were at the time and Heaven help you if you were one of those.
I took to fantasy like a duckling to water. Unfortunately for me, there was nobody around then to tell me that fantasy was the most realistic of arts, expressing as it does the contents of the human soul directly.” [/efn_note]

Ovako o fantastici, nadahnuto i duhovito u isto vrijeme, piše Joanna Russ, koju poznajemo kao vrsnu spisateljicu naučne fantastike, ali i autoricu sjajne publicističko-teoretske knjige koju bi vrijedilo uvrstiti u liste obavezne lektire studija književnosti. Autorica koja je među prvima u žanr uvela imaginativnu obradu rodne problematike nije bila feministička teoretičarka u uobičajenom smislu riječi – u istraživanje pozicije književnosti koju pišu žene gurnula ju je želja da preispita vlastiti stvaralački položaj kao žene koja piše, a posebno kao spisateljice „prezrenog” popularnog žanra. Rezultat je tekst koji i nakon gotovo 40 godina djeluje svježe i aktuelno, te pitkim i jednostavnim jezikom (a duhovitim i eruditskim pristupom) razobličava mehanizme funkcioniranja književnog kanona i scene koje smo donedavno smatrali neprikosnovenim. Bilo da se radi o zabranama i ograničenjima, poput zabrane da se žene obrazuju i čitaju u velikom dijelu povijesti, „loše vjere” koja namjerno obezvređuje djela žena prosto jer su žene, odnosno negiranja ili zamagljivanja djelovanja (gdje argument glasi „to je napisao njen muž/otac/brat”, odnosno „to što je napisala nije umjetnost” ili „o tome se ne piše”), preko mitologiziranja genijalnog djela žene kao izoliranog fenomena (Emily Dickinson, Sylvia Plath), pa sve do našem vremenu poznatije strategije gdje se od spisateljice očekuje da ignoriše svoj rodni identitet da bi bila uspješna ili da piše priče o konvencionalnim temama, na općeprihvaćen način – Joanna Russ ih je pobrojala, imenovala i oprimjerila SVE.

Knjiga je eye-opener i danas, a iskustvo čitanja može se porediti sa prvim ushićenim čitanjem Sopstvene sobe Virginije Woolf. Konačno, na ovoj se listi našla i zato što su u njenim istraživanjima zanimljiva lična i savremena iskustva, gdje opisuje prezir posve posebne vrste s kojim se procjenjuje ono što pišu spisateljice žanrovske fikcije, kakva je i ona sama. Osobito duhovit uvid daje na primjerima koji jasno demonstriraju višestruko marginaliziran položaj žanrovskih spisateljica u historiji književnosti, ali i očima savremenika – bilo da je riječ o Ursuli Le Guin, jer „znate već ko joj je otac”, Alice Sheldon koja se potpisivala muškim pseudonimom James Tiptree Jr, a čiju su „maskulinu prozu” hvalili savremenici, ili spisateljicama gotičkog romana i njihovoj nikad posve fiksiranoj poziciji u kanonu angloameričke literature.

Muzički prijedlog – Florence and the Machine – What the Water Gave Me, zbog sjajne reference na Virginiju Woolf:

Kako bismo mi mogli da idemo u nedogled sa našim preporukama i analizama, ovde ćemo stati. Za sve čitateljke i čitaoce koji su još uvek gladni feminističke i levičarske SF literature, preporučujemo i poslednji broj magazina Socialist Register koji je posvećen temi mogućnosti izgradnje eutopijskih društava u savremenoj antiutopijskoj realnosti: Beyond Market Dystopia. New Ways of Living.

---