Serije gledali i knjige čitali: Nađa Bobičić, Borisav Matić i Dara Šljukić

To da je knjiga uvek bolja jedna je od prvih lekcija koje dobijamo kada samostalno krenemo u čitalačku avanturu. I donekle se slažemo, nebrojano mnogo puta adaptacije književnih dela nisu ni približno uspele da dočaraju sve što se na stranicama knjige našlo. Ok, filmski i televizijski formati su vremenski ograničeni, što znači da selekcija mora biti napravljena, ali neke se adaptacije fokusiraju na sporedne (khm komercijalnije khm) elemente pa ono što je određeno književno delo izdvojilo, ostaje tek nagovešteno ili u potpunosti izostavljeno.

Minimum očekivanja koji se postavlja pred svaku ekranizaciju literarnog predloška jeste da ne pokvari osnovnu ideju i/ili atmosferu knjige na koju se oslanja. Naredni korak bio bi da ekranizacija bude koncipirana inovativno, te da i samostalno funkcioniše kao zaokruženo umetničko delo. Mi smo izdvojili pet serija koje smo s uživanjem pratili i čije nove sezone očekujemo s nestrpljenjem. Svaka od njih nastala je adaptacijom književnog dela – manje ili više – i svaka od njih rešenje je za duge zimske dane, kao stvorene za bindžovanje.

Vavilon Berlin (2017 –  )

Zamislite film Kabare Boba Bosa, sa svom svojom „božanstvenom dekadencijom”. A onda se setite romana Berlin Aleksandarplac Franka Deblina i njegovog mračnog gradskog podzemlja i još mračnije savesti protagoniste–ubice. Ali imajte na umu i po koji kadar iz ekspresionističko-futurističkog filma Metropolis i ekspresionističkog horora Kabinet doktora Kaligarija. Sada – jer nam nedostaje kulturnih referenci za ovaj bogat svet – zamislite da se nalazite u noćnom klubu u kom vlada atmosfera apsolutne seksualne slobode i u kom se nalaze ljudi iz svih krajeva sveta, dok se napolju dešavaju misteriozna ubistva, ulični obračuni između komunista i policije, trockista i staljinista, kao i gangsterskih klanova; dok se narodne mase danju bore za sigurnost i pristojan život, a noću prepuštaju hedonizmu. Zamislite kako prisustvujete poslednjim danima jedne krhke i relativno slobodarske epohe, dok u pozadini jedva primetno tutnji pretnja nadolazećeg nacizma.

Dobrodošli u vajmarski Berlin 1929, tačnije u svet serije Vavilon Berlin i detektivskih romana Folkera Kučera.

Ova serija – inače do sada najskuplja nemačka TV produkcija i veliki internacionalni hit – prati detektiva Gereona Rata (igra ga Folker Bruh) i njegova nastojanja da razreši nekolicinu misterioznih zločina. Međutim, Vavilon Berlin je mnogo više od običnog trilera, te u formi epske serije predstavlja temeljno preispitivanje društva koje je za trenutak bilo ubeđeno da je prevazišlo traumu Prvog svetskog rata, postalo demokratsko i stabilno, samo da bi u sledećem momentu bilo progutano krahom svetske berze i posrljalo ka nacizmu. „Svi ti ljudi nisu samo pali sa neba kao nacisti”, kaže jedan od reditelja i scenarista serije, Henk Handloegten. „Oni su morali da postanu nacisti”. Serija, između ostalog, nastoji da objasni upravo taj proces.

Koliko god želeli da se pozabavimo i mnogim drugim aspektima – recimo, feminističkom perspektivom i likom Šarlote Riter (uloga: Liv Lisa Fris), seksualne radnice koja beži od siromaštva, postaje daktilografkinja u policiji i nastoji da bude prva žena detektivka – moramo dalje na sledeće preporuke zbog ograničenog prostora, ali ne pre nego što priznamo zaslugu Folkeru Kučeru čiji je književni serijal od devet romana zaslužan za kompleksan narativ serije. Šta više, univerzum knjiga po obimu nadilazi svet serije, te su one zavodljivo štivo i za ljubitelje TV adaptacije, ali i za one koji kreću „od nule”. Kod nas je na žalost preveden samo prvi roman, u izdanju Lagune, ali je na engleskom jeziku dostpuno prvih pet knjiga, a gotovo sigurno se pripremaju i ostali prevodi.

Moja genijalna prijateljica (2018 – )

Kada je u pitanju ekranizacija Napuljske tetralogije Elene Ferante, jednog od najčitanijih djela današnjice, očekivanja od serije koju su u koprodukciji radili HBO i RAI, bila su ogromna. Srećom, već prva sezona donijela je olakšanje. Režija je uspjela da uhvati osnovni ton Ferantinog pripovijedanja, kasting je urađen odlično, kostimi i scenografija su usklađeni (i pored opravdanih kritika da se radi o uljepšavanju i stilizovanju siromaštva, pa se umjesto kritičkog često zapada u retro-nostalgičan ton). Zanimljivo bi bilo uraditi istraživanje o tome koliko je ljudi nakon gledanja serije odlučilo da čita knjige, iako se može pretpostaviti da publiku serije ipak većinski čini velika internacionalna baza fanova književnog serijala.

(SPOILER ALERT) Za sve koji nisu čitali knjige, ili još uvijek nisu stigli da odgledaju prvu sezonu do kraja, sada je trenutak da prestanete sa čitanjem ovog odjeljka ukoliko niste fan⋮ca spojlera. 🙂

Druga sezona Moje genijalne prijateljice nastavila je doslovce tamo gdje je prethodna završila, prateći logiku reza iz knjige. Naime, Lila je na dan vjenčanja otkrila da ju je budući suprug izdao, zarad poslovnih interesa. Nakon tog dana za Lilu više ništa nije isto – ona više nije djevojčica, ona je udata žena; a najava srećnog života uvijek i zauvijek, pretvorila se u surovu bajku bez srećnog kraja. Tako priča o „novom prezimenu“ počinje izdajom, koja je ključna tema drugog toma knjige, odnosno druge sezone MGP. Izdaje se potom samo nadovezuju – u prijateljstvima, bračnim, porodičnim odnosima – i obilježavaju period adolescencije junakinja.

Ton postavljen u prvoj sezoni dodatno se razvija i komplikuje onoliko koliko i dvije prijateljice odrastanjem počinju da se suočavaju sa sve većim životnim izazovima. Putevi Lenu i Lile se ciklično približavaju i udaljavaju. Lenu školovanje sve dalje fizički izmješta iz granica naselja. Lila je doslovce zarobljena u nasilnom braku, iz kojeg na sve moguće načine pokušava da pobjegne. Ipak, ni Lenu nije slobodna od veza koje je povlače natrag, čak i kada uspostavlja kontakte i emotivne odnose sa kolegam⋮nicama iz viših društvenih slojeva. Njihovo zajedničko putovanje na Iskiju sa bajkovitim morskim pejzažima jedno je od središnjih mjesta druge sezone. Ljepota i idiličnost mizanscena, kao i poletnost mladih junakinja, surovo je kontrapunktirana porodičnim i društvenim nasiljem nad ženama. Ono takođe predstavlja kulminaciju kontradiktornih odnosa među prijateljicama – obilježenih ujedno savezništvom kao i kompeticijom.

Kao ni Ferante u knjigama, ni serija ne bježi od neprijatnih i često tabu tema – rodno zasnovanog nasilja, seksualnosti mladih naspram pedofilije odraslih, svakodnevnih izazova radničke klase i nesrazmjerne trampe dostojanstva, slobode, čak i ženskih članica porodice (putem bračnih ili vanbračnih odnosa) sa kriminalnim grupama, zarad ostvarivanja osnovne egzistencije. Gotovo svaka scena koja je u knjizi užasavajuća, neprijatna, napeta, koja provocira na to da se stane uz Lenu ili Lilu, u formi serije ne gubi na intenzitetu. To, kao i konzistentnost ukupnog vizuelnog i sadržinskog uobličenja serije, najvjerovatniji su razlozi zbog kojih je ona i dospjela na mnogobrojne liste najboljih serija emitovanih tokom 2020. godine.

Normalni ljudi (2020)

Za sve fanove Sali Runi i njenog drugog romana Normalni ljudi (2018, u izdanju Geopoetike 2019), koji prati ljubavni odnos dvoje mladih ljudi, Konela i Merijen, od srednje škole do kraja studija, poređenje romana i serije je neizbežno. Kako to obično biva, poznavanje romana pre gledanja ekranizacije podiže ili umnožava kriterijume u proceni date adaptacije. Očekivano, jednom fanu knjige nije teško da uoči barem nekoliko (ne banalnih, već bitnih) mesta u televizijskoj verziji koja su mnogo bolje data u romanu. Pod tim bitnim elementima priče podrazumeva se, na primer, motivacija likova i njihovih postupaka, ili, sa tim u vezi, kompleksnost emotivnog iskustva junaka. Određene scene u seriji delovaće preterano, tj. bespotrebno melanholične, jer razlozi za melanholiju u datom trenutku nisu dovoljno ubedljivi. Prikazu Merijeninog odnosa sa Lukasom i uopšte njenih odnosa sa muškarcima nedostaju kompleksni uvidi prisutni u romanu (ovog tipa: “It’s hard to know whether Marianne likes to hear those things; she desires to hear them, but she’s conscious by now of being able to desire in some sense what she does not want“). Višeslojnost obrade teme mazohizma u romanu, prosto, izgubljena je u seriji.

Niz primera je itekako moguće nastaviti, ali ekranizacija Normalnih ljudi je odabrana za ovu listu zbog svih onih razloga koji je čine odličnom. Uostalom, navedeni nedostaci verovatno su i neizbežni u procesu ekranizacije jednog romana koji je sve vreme fiksiran na unutrašnji život i odnos dva lika.

Lista stvari koje ovu seriju čine uspešnom ekranizacijom romana može se započeti scenama koje ne postoje u samoj knjizi: na primer, diskusija o romanu Mol Flanders Danijela Defoa, koja ne samo što prati logiku Runinog narativa, nego još efektnije prenosi ono o čemu roman govori (Konelovo osećanje nepripadanja svetu Trinitija i mučenje da izrazi svoje mišljenje na predavanjima). Nevezano za formu medija (slike naspram teksta) u kojoj se daje, ova scena u seriji prikazuje, dok roman samo govori, time uspešnije zadovoljavajući princip fikcionalnih narativa (show, don’t tell). Isto funkcioniše scena paralelna ovoj, u kojoj se prikazuje Merijenino samouvereno i elokventno učestvovanje na predavanju – njome se efektno ilustruje njeno pripadanje svetu Trinitija.

Sledeći kvalitet serije, još značajniji, jeste njen vizuelni aspekt, koliko god to zvučalo banalno i očigledno. Roman, kako je već nagovešteno, gotovo sve vreme ima unutrašnju fokalizaciju, naizmenično izlazeći iz svesti junakinje i ulazeći u svest junaka, prateći njihove dijaloge preciznim psihološkim oslikavanjem, sve vreme krećući se na planu izgovorenog i neizgovorenog. Serija je, sa druge strane, prirodom medija, fokusirana na spoljašnji nivo dešavanja. Ipak, ekranizacija Normalnih ljudi urađena je tako da ova vizuelnost prikazanog sveta nije naštetila priči – naprotiv, ona prenosi izvesne slojeve značenja čak i efektnije od romana. Klasna razlika između Merijen i Konela, na primer, ili klasni aspekt Konelovog nepripadanja Trinitiju, mnogo su ’stvarniji’ u seriji, jer su jasno sugerisani izgledom prostora, garderobom likova, čak i njihovim manirizmom. Zatim, raspolućenost sveta romana – između metropole i provincije, Dablina i Slajgoa – koja je naročito bitna za Konela, ali i za ceo narativni razvoj, mnogo je upečatljivije data u seriji nego u romanu. U seriji ona se daje kroz zvukove (tišina malog grada i buka Dablina), kroz sliku ulica (puste u provinciji, pune i uzbudljive u gradu), čega nema u romanu. Za kraj, iako je to već dobro poznato, ne treba zaboraviti odličan kasting serije i besprekornu glumu Dejzi Edgar-Džouns i Pola Meskala.

Nevine laži (2017 – 2019)

Da se odmah razumemo – nije da ova serija nema manjkavosti (ili, bolje rečeno, tema za raspravu). Radnja je smeštena u miljeu više srednje klase koja živi i radi u Montereju, Kaliforniji, a autorke/i se u svom pristupu feminizmu skoro potpuno fokusiraju na probleme žena unutar ove društvene grupe. Kritičar New York Times-a, možda i preoštro, piše da serija služi i tzv. „lajfstajl pornografiji”, te da se publika naslađuje zavodljivim i bogatim enterijerima i pejzažima Montereja. I naposletku, u drugoj sezoni se pojavljuje Meril Strip u ulozi majke nasilnika i glavnog muškog negativca iz prve sezone i, braneći ga, predstavlja gotovo samo otelotvorenje patrijarhata. Da stvar bude još gora, tumačenje koje govori da je ona kao loša majka zaslužna za nasilničko ponašanje svog sina je sasvim logično, čime se implicira da je žena ta koja je indirektno odgovorna za muško nasilje, pored toga što lik Meril Strip direktno šikanira ostale žene braneći sina.

No, u teme za raspravu dublje ćemo zaći drugom prilikom kada ne budemo morali da pišemo uvijenim jezikom u cilju da ne spojlujemo dramski napet narativ. Sada je bitno istaći da su kvaliteti ove serije toliko jaki, da svi navedeni problemi padaju u drugi ili čak u treći plan.

Zaplet prve sezone – koja je prvobitno zamišljena kao jedina, ali je zbog uspeha usledio nastavak – usresređen je na pet žena i majki dece koja zajedno idu u lokalnu školu i koje naizgled imaju savršene živote. Međutim, sa prvim incidentom – jedna od devojčica je ujedena od strane vršnjaka čije ime ne želi da kaže – iluzija se ruši i otkrivamo čitav splet „nevinih laži” ispod kojih se kriju porodično i rodno nasilje, razne vrste prevara i licemerja, ali i agresivna kompetativnost u kojoj je žena ženi vuk.

Već od prve epizode je jasno da ova razgranata priča vodi ka efektnoj kulminaciji za čije razrešenje svi strepimo. Tenzičnost je u prvoj sezoni dosledno građena pomoću inserata iz budućnosti prilikom kojih stanovnici Montereja svedoče o strašnom, ali nama i dalje misterioznom događaju koji će se tek odigrati. I dalje se držeći jedanaeste božje zapovesti da u ovakvim tekstovima ne pišemo spojlere, naglasićemo samo da se prva sezona završama ujedinjenjem i porukom ženske solidarnosti, čime nas je serija definitivno osvojila.

A za one naročito znatiželjne, u izdanju Vulkan izdavaštva je dostupan i predložak, roman australijske spisateljice Lijan Morijarti, takođe pod nazivom Nevine laži. Osnovna razlika je što je književna priča smeštena u malo mesto pokraj Sidneja, a dodatan razlog da se i knjiga pročita je autorkino snažno i psihološki uverljivo pisanje o muškom nasilju nad ženama, za šta je Morijarti uradila temeljna istraživanja.  

Njegova mračna tkanja (2019 – )

Trilogija Njegova mračna tkanja Filipa Pulmana počinje u svijetu koji podsjeća na Oksford iz međuratnog perioda, u svijetu gdje svaka osoba ima svog daimona u obliku životinje. Priča prati hrabru djevojčicu bez roditeljskog staranja, Lajru Srebroustu i njene mnogobrojne dogodovštine na putu odrastanja, u potrazi za najboljim prijateljem koji je otet. Važan magični objekat koji Lajra može da čita, i koji joj otkriva istinu, zove se aletiometar. Zaplet se u prvom dijelu pokreće otmicom, ali se komplikuje uključivanjem odraslih osoba sa manje ili više lošim namjerama i sa neočekivanim Lajrinim otkrićem o svojim pravim roditeljima. Jedna od najupečatljivijih likova jeste gospođa Kolter , samopouzdana, laskava, lukava, prijetvorna i ambiciozna.

Prva holivudska ekranizaciji Pulmanovog književnog serijala Njegova mračna tkanja, sa Nikol Kidman i Danijelom Krejgom u glavnim ulogama, bila je namijenjana mlađoj publici i većim dijelom dekontekstualizovana od ozbiljnijih aspekata književnog predloška, poput otvorenije kritike Magisterijuma (neke vrste konzervativne klerikalno-državne institucije). Film je bio popularan, ali je zbog mnogobrojnih kritika bilo stopirano dalje ekranizovanje druge i treće knjige serijala, što je velika šteta, jer Pulmanova trilogija je izuzetno razrađen i kompleksan fikcionalni svijet – tačnije, svjetovi – koji se iz toma u tom značajno uvećava. Prva knjiga je samo ulaz u taj fikcionalni svijet.

Zato, kada su HBO i BBC najavili da su snimani djelove prve i druge knjige, te da je zagarantovano emitovanje epizoda dvije sezone serije nastale prema HDM, fanov⋮ce serijala su bil⋮e oduševljen⋮e. Nakon prve sezone, koja je sporo počela i pomalo razočarala pojedinim režiserskim rješenjima – poput odluke da se glavna misterija iz prve knjige razoktrije relativno rano – ali je uspjela da prenese duh Lajrinog Oksforda, očekivanja od druge sezone su bila velika. Da li će serija uspjeti da proširi krug publike van fanova književnog predloška, da li će zainteresovati i najširu publiku različitih godišta koja voli fantastiku? Ovo su bila ključna pitanja.

Bez mnogo spojlera rečeno, na kraju prve knjige/sezone, Lajra otkriva paralelni svijet u kojem se sreće sa Vilom, iz našeg svijeta. Vil je u potrazi za davno izgubljenim ocem. Čudotvorni nož koji siječe prolaz između svjetova postaje ključni magični objekat druge knjige/sezone, a veliki rat svih svjetova koji pokreće Lord Azrijel sa anđelima i vješticama na svojoj strani, protiv Magersterijuma i vrhovnog Autoriteta, sve više se zahuktava. U toj priči sa širokim savezništvima, posebno se otvara pitanje nauke – one koja je u službi autoriteta, i s druge strane one koja se vodi radoznalošću i idejom da se svijet razumije u svoj svojoj kompleksnosti i isprepletenosti čak i najmanjih tkanja.

Muzika, kostim, scenografija – sve je vrlo dobro usklađeno, iako je zaista riječ o svijetu koji povezuje mnoštvo mitologija i raznolike popkulturne reference iz različitih epoha. CGI kojim su urađeni daimoni takođe je izuzetan. Što se kastinga tiče, čini se da je i on vrlo dobro pogođen.

U drugoj sezoni, a prateći i logiku knjiga, radnja se zahuktala i ubrzala. Čini se da i pored toga što je radnja kompleksna i što je možda bila teška za praćenje onima koji nisu čital⋮e književni predložak, u drugoj sezoni je većina likova već razrađena i nema te vrste tereta kao što je bilo u prvoj.

U međuvremenu je potvrđeno da će biti snimana i treća sezona, što znači da će Pulmanov svijet dobiti zaokruženje, a Lajra i Vil priliku da pređu svoj razvojni put do kraja. Veliki sukob koji se najavljuje i dugotrajno građenje napetosti, trebalo bi da se isplati na kraju, što će možda i doprinijeti da serija dobije svu pažnju i nagrade koje zaslužuje.

Po tome se i razlikuje od većine hajpovanih serija koje računaju na instant pozitivnu reakciju. Njegova mračna tkanja je uzbudljiv serijal, i u pisanoj, audio i audiovizuelnoj formi, koji nas uči strpljenju – bilo da želimo da razotkrijemo misteriju, da istražimo paralelene svjetove ili da upoznajemo ljude u svoj njihovoj karakternoj i moralnoj kompleksnosti. U godini pandemije, razmišljanje na duže staze pokazalo se kao rijetka vrlina i veliki izazov; a suprotstavljanje konzervativnim silama koje bespoštedno eksploatišu druge ljude i cjelokupnu prirodu, kroz solidarno udruživanje i dobronamjernu otvorenost i radoznalost ka nepoznatom – kao apsolutna neophodnost.

I na kraju ostaje samo da nam javite da li se slažete sa nama i koje filmske adaptacije najviše volite. Ko zna, možda u našim januarskim predlozima osvane i vaš predlog.

P.S. Naravno da nismo zaboravile Sluškinjinu priču, ali nam se ona učinila kao previše očigledan izbor, naročito za feministički nastrojene liste. Takođe, o samom romanu i njegovom nastavku smo već pisale. Pomno pratimo i ekranizaciju Uporišta Stivena Kinga, o kom smo takođe pisale, ali kako se ona i dalje emituje, morali smo da je izostavimo iz ovog teksta.