„Pustoš iza nacionalističkih projekata i nehumanost kapitalističkog sistema jeste dobro izabran okvir u koji je kritika mizoginije postavljena. Međutim, problem je u tome što su nacionalizam i kapitalizam ogoljeni isključivo na ravni refleksije junaka, pa ta kritika nema organsku vezu sa osnovnom naracijom. No, ideološka decidiranost ovu autorku nedvosmisleno izdvaja u odnosu na dominantne nacionalističke ili ideološki manipulativne narative.“

Olja Savičević Ivančević Pjevač u noći, Lom, 2017.

Pjevač u noći, drugi roman Olje Savičević Ivančević, autorke i pesnikinje iz Splita, čita se na nekoliko nivoa, čiji su međuodnosi ambivalentni, što ga čini interpretativnim izazovom. U ovom romanu postoje najmanje tri narativno i tematski zaokružene celine – priča o ljubavi kao nesporazumu između ljubavnika, priča o ljubavi kao miskomunikaciji između pojedinca/pojedinke i društva, te priča o ženskom autorstvu kao paradigmi brisanja žena iz (književne) istorije.

Kako podnaslov romana – romansa – sugeriše, jedna od ključnih tema romana jeste kriza intimnosti i romantičnih odnosa u savremenom društvu. Patetika samog motiva ojačana je lirskim, ili visoko stilizovanim ili žargonskim jezikom, kojim pripovedačica, Naranča Pejović, iz prvog lica govori o svojoj romansi sa ratnim dezerterom i uličnim umetnikom Slavujem Mitrovićem. Grafit koji je Slavuj Mitrović napravio u ulici Dinka Šimunovića u Splitu, gde je najveći deo radnje romana smešten, „Ljubav je jedini istinski spektakl, ako ne volite rat”, jeste poklič koji pripovedačici omogućava da humanizuje svet poratnog Splita, ali i da kritikuje uspostavljanje novih društvenih odnosa nakon ratova u Jugoslaviji. Društveno-političku situaciju pripovedačica neretko komentariše iz blago moralističke perspektive, u kojoj turbo folk, žene podvrgnute estetskim operacijama i njihovi partneri-kriminalci repetitivno simbolizuju repatrijarhalizaciju, otuđenost i naglo osiromašenje srednjih klasa u postjugoslovenskim društvima. Poroznost granica između političke i moralne kritike podstaknuta je prisustvom različitih žanrova unutar romana. To su poezija, pisma raznih epizodnih i likova-ideja (Pismo sjetnog psa, Pismo bolesnice neizlječive, Pismo djevojčice koja se ne želi zaljubiti), esejistički ekskursi. No, uprkos žanrovskoj mešavini autorka uspeva da ispripoveda koherentnu priču o kompleksnosti ljubavnih odnosa i višestrukoj sputanosti žena u društvu.

Pomenuta pisma u romanu funkcionišu tako što ili uvode nove motive ili predstavljaju komentar osnovnog zapleta – Narančine portage za bivšim mužem Slavujem Petrovićem, koji je, nakon što su izgubili kontakt, nestao iz Splita, a kako pripovedačica, ispostavlja se s pravom, sumnja i iz Hrvatske. Na idejnom nivou pisma povezuje to što ih pišu nesvakidašnji, skrajnuti glasovi koji svojim sugrađanima, sunarodnicima, komšijama, jednom rečju, bližnjima, prenose poruku o želji za bliskošću. Takođe, svaka od ovih digresija za Naranču predstavlja neku vrstu ključa pomoću kojeg usmerava svoju potragu za nestalim Slavujem, budući da se niz pisama otvara Slavujevim Pozdravnim pismom susedima. To je ujedno i poslednji trag o njemu.

Uprkos, uslovno rečeno, eksperimentalnoj formi, ljubavna priča Slavuja i Naranče gotovo je stereotipna, jer se radi o neobjašnjivoj privlačnosti, derivatu epifanije, kako pripovedačica zaključuje na samom kraju romana, čija se posebnost naprosto iznova nameće, ali ničim ne potkrepljuje. Takođe, neobjašnjiva nemogućnost trajnog odnosa između njih dvoje, dopunjena tradicionalnim motivom žene koja je udata za uzornog građanina, a beg od stvarnosti koju kreiraju ratni veterani, katoličko sveštenstvo i dužnička ekonomija traži u sećanju na ljubav sa buntovnim ljubavnikom iz adolescentskih dana, uklapaju se u melodramatični zaplet. No, pripovedajući tu priču, čiji su likovi pomalo plošni, jer su određeni svojom fatalnom privlačnošću i buntovništvom s razlogom, koje pak često ostaje samo na razini autentičnosti njihovih iskaza, Olja Savičević Ivančević uspeva da izgradi niz originalnih sporednih likova i problematiku ženskog autorstva u patrijarhalnom društvu uzdigne na nivo poetike. Pustoš iza nacionalističkih projekata i nehumanost kapitalističkog sistema jeste dobro izabran okvir u koji je kritika mizoginije postavljena. Međutim, problem je u tome što su nacionalizam i kapitalizam ogoljeni isključivo na ravni refleksije junaka, pa ta kritika nema organsku vezu sa osnovnom naracijom. No, ideološka decidiranost ovu autorku nedvosmisleno izdvaja u odnosu na dominantne nacionalističke ili ideološki manipulativne narative.

 Najupečatljiviji likovi u romanu svakako su Helanka i njene dve ćerke Strila i Bili Jarac, koje žive izolovane, u nekoj vrsti veštičje utopije u bosanskim planinama. Helanka je Slavujeva prijateljica iz mladosti, prema kojoj Naranča ima emocije u rasponu od seksualne privlačnosti, preko prijateljske intimnosti, do otvorenog divljenja, budući da je Helanka simbol ženskog i feminističkog prkosa. Helanka i njene ćerke nesumnjivo su jedinstvene junakinje u galeriji ženskih likova u savremenoj regionalnoj književnosti. Helanka, žena bez kose i obrva, samosvojna je i nelojalna svakom autoritetu – ona nije tipična emancipovana žena iz srednje klase kakve često srećemo u savremenoj ženskoj književnosti. Naprotiv, ona je izrazito loša studentkinja, koja jedva završava Medicinski fakultet da bi se povukla u planine, gde se bavi travarstvom, dok se njene ćerke staraju uglavnom same o sebi, a u slobodno vreme snimaju jedna drugu kako pobeđuju u elektronskoj partiji šaha, te izazivaju Papu na duel. Neusklađenost između ovakvih scena i insistiranja na pomalo trivijalnoj opsednutosti romantičnom ljubavlju može se interpretirati kao simptom krize u koju recentna produkcija, rastrzana između emancipatorskih i tradicionalističkih narativa, neretko zapada. No, ono što Pjevača u noći, pored bravura kao što su likovi Bilog Jarca i Strile, čini hrabrim i interesantnim tekstom jeste to što sugeriše na koji način bi se ta kriza mogla prevazići.

Pored toga što je nepokolebljiva u želji da pronađe Slavuja, sa kojim je bila i u kratkotrajnom braku, Naranča je planetarno popularna spisateljica sapunica, zbog kojih gledaoci u Japanu uče hrvatski, a ono što njenu umetnost povezuje sa Slavujevom, kojoj je ipak dato više prostora i o kojoj se u romanu govori sa mnogo više dostojanstva, ali i patetike, jeste umeće tkanja svakodnevice. Kao što Slavujevi grafiti oplemenjuju Spilt, a u drugom delu romana Detroit, propale industrijske gradove – gradove duhova – tako Naranča svojim gledateljkama i gledaocima nudi mogućnost trijumfa individualnih sudbina i ljubavi. Naranča Pejović, kao žena koja piše nisko rangiran žanr u visokoj kulturi, otvoreno uspostavlja istorijsku distancu prema svom radu. U drugom delu romana autorka tu ironiju ponavlja tako da iz korena menja značenje romana.

No, roman se ipak završava Narančinim pismom Slavuju, koje izriče notornu činjenicu o položaju žena u književnosti – uspešni umetnici svoju karijeru završavaju uglavnom za života ili posthumno ovenčani slavom, dok umetnice najčešće dele sudbinu lude baba Jage, regenerativne boginje koja je u slovenskoj mitologiji transformisana u demonoliko čudovištve. Narativno umeće sa kojim je Naranči Pejović uskraćena kontrola nad naracijom, kada se ispostavlja da je ključni zaplet romana dvostruko fiktivan, najubedljiviji je postupak u romanu. Narančina transformacija iz sugestivne i artikulisane u nepouzdanu pripovedačicu ukorenjena je u poigravanju predrasudama o ženskoj književnosti tj. u poigravanju čitalačkim očekivanjima. Iako ovaj preokret jasno sugeriše da autorka može subvertirati horizont očekivanja prema kome se od žena uvek očekuje da pišu o ljubavi i seksu sa lirskim nabojem samo radikalnim rezovima nad svojom pripovedačicom i junakinjama, on istovremeno pokazuje da su ironija i tipični motivi ženske književnosti još uvek moćno sredstvo u pobijanju seksističkog horizonta očekivanja sa kojim se autorke redovno susreću.