Sumiranje utisaka o godišnjoj produkciji romana „napisanih i prvi put objavljenih na srpskom jeziku“, kako se ističe u propozicijama konkursa nedeljnika NIN za roman godine, uvek je nezahvalan zadatak. Nedelje pred proglašenje dobitnika ili dobitnice NIN-ove nagrade za sve one koji čitaju i/ili se bave domaćom književnošću ipak predstavljaju važan i uzbudljiv period godine, koji neretko podrazumeva razočaranja, neslaganja, pa i negativne reakcije na kritiku bilo samih dela koja su ušla u konkurenciju, bilo izbora koji je žiri napravio.
Na konkurs je, kao i prethodnih godina, stigao veliki broj romana, a za nas koje se bavimo ženskim književnim stvaralaštvom i feminističkom književnom kritikom donekle je obeshrabrujuće to što su samo četvrtinu svih romana pristiglih na konkurs napisale žene. Ovo potvrđuje da autorke, iako sve prisutnije na sceni, iz razloga čija analiza prevazilazi okvire ovog teksta, nažalost i dalje manje pišu romane ili bar teže dolaze do izdanja. Nemoguće je, međutim ne primetiti da se njihovo prisustvo dodatno smanjuje sužavanjem izbora, pa ih je u konkurenciji u koju su ušla 32 romana bilo 15%, dok je u uži izbor od 9 i najuži od 5 romana ušla samo jedna knjiga koju je napisala autorka, što predstavlja korak unazad u odnosu na prethodnu godinu, kada su se u najužem izboru koji je činilo 6 romana našle čak 4 autorke.
Prva iznenađenja ticala su se izostanka nekih od zvučnijih imena sa užeg spiska. Među njima su dvostruki laureat Dragan Velikić, finalisti/kinje prethodnih izbora poput Ljubice Arsić i Jovice Aćina, kao i već afirmisana i prepoznatljiva autorka iz regiona, Tanja Stupar Trifunović. S tim u vezi, važno je primetiti pozitivan trend sve većeg prisustva autora i autorki iz regiona, koji možda možemo shvatiti kao nagoveštaj potrebe za promenom propozicija konkursa ili bar novom regionalnom nagradom koja bi imala sličan značaj i uticaj.
U poslednjem preseku, iz konkurencije su, između ostalih, ispali romani Draška Sikimića i Elvedina Nezirovića, o kojima smo takođe pisale. Tekstovi o romanima dvojice finalista, Slobodana Tišme i Saše Ilića, su osim na našem portalu objavljeni i u kulturnom dodatku dnevnog lista Politika, a osim izdvojenih delova ovih tekstova, u nastavku donosimo i kratak osvrt na preostala tri romana iz najužeg izbora.
Gubitak Jugoslavije – lično i politički
Ana Vučković, Yugoslav (Partizanska knjiga, 2019)
Yugoslav je peta objavljena knjiga Ane Vučković i čak četvrti njen roman. Uprkos tome, kao i činjenici da se još njena prva kniga, Epoha lipsa juče, našla u konkurenciji za NIN-ovu nagradu, ova autorka dosad nije bila poznata široj književnoj publici. To ulazak njenog najnovijeg romana u najuži izbor čini naročito značajnim i zanimljivim, jer je u pitanju delo koje se, iako tematski i naročito žanrovski unekoliko odskače od njenog dosadašnjeg stvaralaštva, poetički i motivski i te kako nadovezuje na njega.
Yugoslav je intimistički, fragmentarni roman, kojim se pripovedačica oprašta od preminulog oca. U tom smislu, on nije naročito inovativan ni narativno ambiciozan – u pitanju su refleksivni prozni fragmenti i reminiscencije, dati iz jedinstvene pripovedačicine perspektive. S obzirom na izabranu temu, prisutna je razumljiva i očekivana idealizacija oca, što ipak ne prelazi u patetiku, te romanu daje sentimentalan, ali iskren i topao ton. Međutim, ono što je u ovom romanu najuspelije nalazi se u podtekstu i tek sa na momente, na nivou motiva, pojavljuje u tekstu, ali je svakako signalizirano njegovim naslovom i odnosi se na njegovu političku dimenziju. Kroz rekonstrukciju sopstvenih uspomena na oca, pripovedačica kao da pokušava da rekonstruiše na koje je sve načine politička stvarnost raspada zemlje, ratova, tranzicije i egzistencijalne nesigurnosti zapravo direktno uticala na pojedinačne ljudske živote, u ovom slučaju naročito živote muškaraca pokleklih pod ogromnim teretom koji su im na pleća stavila društvena očekivanja da porodici obezbede materijalnu i svaku drugu sigurnost, koje u novom društvenom poretku nema. Otuda paralela dva nepremostiva gubitka, s jedne strane je gubitak roditelja, a s druge gubitak države koja je pružala iluziju večne sigurnosti generaciji koja je jedan deo života provela u njoj, a onda život morala da nastavi u novim okolnostima. Zato je ovo na neki način i generacijski roman, i to roman o dve generacije, od kojih je jedna živela u Jugoslaviji a druga Jugoslaviju samo idejno i kroz ikonografiju svakodnevice doživljava kao neodvojivi deo života svojih roditelja, ali i svojevrsnu zemlju čuda „gde je bilo i posla i zabave, i gde smo sve mogli”.
No, ova efektna i važna opšta poruka, mada prisutna, ostaje uglavnom zamagljena pojedinačnim i nedorečena. Vučković svakako poseduje spisateljski dar, ali je za potpuno osamostaljenje i proboj njenog glasa potrebna dodatna doza autorske hrabrosti, koju nadam se možemo očekivati od njenih budućih dela.
Kako naći put iz planina postjugoslovenskog čistilišta?
Milenko Bodirogić, Po šumama i gorama (Orfelin, 2019)
Naslov romana Milenka Bodirogića dobro sažima dva ključna nivoa teksta. Naime, Po šumama i gorama na jednom nivou odnosi se na partizansku pjesmu. Na drugom, doslovnijem, na jugoslovenske šume i gore.
Pripovjedač zbog bolesti počinje da pješači po planinama, a vodič mu je svojevrsni osobenjak Rajić. Oni se, poput savremenih Dantea i Vergilija, penju planinama ovdašnjeg čistilišta, nastalog na ruinama nekadašnje Jugoslavije. Taj put, kao i kod njihovih renesansnih prethodnika, ujedno znači pogled u sebe, ali i pogled na svijet kakav je danas.
Da bi sagledali taj svijet, oni se moraju vratiti u period naše najslavnije prošlosti, u revoluciju nastalu u nemogućim uslovima. Revoluciju koju savremeni revizionizam pokušava da ne samo zaboravi, već i uništi, kao što su od devedesetih uništene gotovo sve tekovine te revolucije – prije svega sloboda i solidarnost, izborene ogromnom hrabrošću. Ali njih ne zanima idealizacija borkinja i boraca NOB-a, kao nedostižnih, okamenjenih figura. Naprotiv, vodič, u stilu Daše Drndić, navodi njihova konkretna imena, zanimanja, sudbine. Međutim, podsjećanje na njihove hrabre izbore nužno otvara i drugo pitanje – zašto devedesetih ti izbori nisu ponovljeni? Zašto je nasilje i razaranje postalo jedina opcija? Kako nije bilo ponovo te vrste hrabrosti, sposobnosti da se zamišljaju i grade novi, utopijski svjetovi?
I tu se dolazi do drugog nivoa romana, onog koji bi se mogao označiti kao ekološki. Kada već nema ljudi koji bi mogli da pariraju nekadašnjim revolucionarima i revolucionarkama, sada ovaj dvojac u prirodi, biljkama, životinjama, planinama, pronalazi prostore slobode. Čitave scene u romanu su posvećene paralelnim opisima proganjanja, ubijanja, mučenja partizana i partizanki u Drugom svjetskom ratu, od ruke domaćih i stranih desničarskih frakcija, i savremenih lovačkih udruženja koja zvjerski love životinje. A ono što ne ubiju, lovci i svi ostali pokušavaju da razore, poruše, pokradu. Tako i partizanski spomenici i jugoslovenski objekti propadaju, pritom tužno nadilazeći sve što je nakon njih nastalo.
No, ideja čistilišta podrazumijeva mogućnost iskupljenja. Pa iako pripovjedač i Rajić i sami doslovno fizički propadaju kroz čitav tekst, oni ipak uspijevaju da opišu luk od Fruške gore preko Kalina, Crepoljskog, Kalničke gore, do Triglava. Šta za oba junaka podrazumijeva iskupljenje i kako se ono može ispuniti, na neki način se razotkriva do kraja romana.
Postavljajući teška pitanja, suočavajući nas sa nekadašnjim i savremenim razaranjem, sa ljudskim zlom i nasiljem prema drugima, autor uspijeva u namjeri da nas tokom čitanja provede istim osjećanjima nesigurnosti, depresije, nemoći, kroz koju prolaze pripovjedač i njegov vodič. Na metanivou, ovaj roman takođe vodi na teško putovanje kroz prošlost, koja je rezultirala užasnim stanjem u kojem se danas nalazi veći broj zemalja nekadašnje Jugoslavije. Autor zato i ne mora da daje krajnje odgovore, ali ne mora ni da koketira sa revizionističkim idejama, što je često slučaj u regionalnoj književnosti. Zato je u pitanju neizmjerno važan i hrabar književni tekst.
„Raskivanje svih kovina naših života“ (u ritmu džeza i Džojsa)
Saša Ilić, Pas i kontrabas (Orfelin, 2019)
Na pola svog životnog puta, na izmaku zime 2016. godine, Filip Isaković, protagonista romana pomalo kišovskog naslova – Pas i kontrabas – obreo se u ledom okovanom Kovinu. Vergilijevsku ulogu njegovog vodiča kroz tamošnju psihijatrijsku instituciju koja, umesto proklamovanog zdravlja, proizvodi bolest i smrt, figurirajući u tekstu kao očigledna, ali vešta i složena aluzija na brojne druge perzistentne oblike društvene opresije i inertnosti diljem ovog i prethodnog veka, preuzima doktor Julius, u tom trenutku njen najdugovečniji pacijent. Aluzivnošću obiluje i Juliusova porodična istorija, a pokušaji da se ona dokuči postaju jedna od uporišnih tačaka Isakovićeve lične potrage za identitetom – posebno važnom u tom pogledu ispostavlja se Juliusova majka Flavijana, višestruko oličavajući mogućnost beskompromisnog individualnog nepristajanja na kovine.
[…]
[…] Prožet čežnjom za nostosom (svojevrsnim, svesno utopijskim ali utoliko vrednijim, snom o Jugoslaviji), imenjak Latinovića i umalo-prezimenjak Vuka, napustivši kovinsko grotlo, stupa na nova rubna područja kolektivnog i ličnog iskustva života u prvim decenijama XXI veka na tlu Evrope, kuda takođe pristižu mora ljudi osuđenih na nostalgiju pod teretom prisilnih migracija, gde takođe leže i sede prezreni na sv(ij)etu. Tako Saša Ilić – neopravdano nepročitan pisac, čiji se razvojni put, od samog početka siguran i pun obećanja, načelno može opisati i kao kontinuirano osvajanje polifonije, usložnjavanje naracije i njene pouzdanosti, te poetički sve osmišljenije zasecanje kritičke oštrice u tkivo forme – i u svom trećem, najambicioznijem i najbolje napisanom romanu, ostaje dosledan imperativu poetskog angažmana. Taj angažman i u ovom slučaju podrazumeva tematizaciju marginalizovanih socijalnih fenomena i „pripadnika/ca“ društva, kao i privilegovanje njihovih pozicija i kreativnih probijanja i otapanja sistema.
[…]
[…] Zanemarljive izvore nezadovoljstva potiru zvučno i vizuelno sugestivni pasaži, slojevita i strukturom sadržana intertekstualnost, značenjski zgusnute epizode poput izvedbe Čarobne frule na kovinskom čarobnom bregu, suptilni a siloviti uplivi u sećanja, dubina tematskog zahvata i obuhvatnost hronotopa, te kompleksnost i stabilnost kompozicije, ostvarena Ilićevim cool džojsovskim džeziranjem – kontrolisanim variranjem osnovnih tema, motiva i postupaka inherentnih ne samo ovom romanu, već i čitavoj modernoj prozi, ali na takav način da u njemu zaista neretko čujemo zvuk raskivanja kovina inherentnih ne samo našim životima, već i književnosti.
Nasilje kao životna stvarnost
Slobodan Tišma, Grozota ili… (Čarobna knjiga, 2019)
Posle osam godina od izlaska romana Bernardijeva soba (2011), za koji je autor nagrađen Ninovom nagradom, pred nama je novi roman Slobodana Tišme, Grozota ili… Već se u naslovu može osetiti izazov: pred kakvu to dilemu autor stavlja svoje čitateljke i čitaoce? Ova podeljenost prisutna je do kraja romana, kako u pogledu sadržaja tako i kod forme. Da li je Grozota ili… autobiografija, roman o odrastanju ili nešto treće, i da li je pripovedač uspeo da priči o jednom vremenu i jednom životu obeleženom nasiljem da jasan zaključak, ostaje otvoreno i na njega je nemoguće dati jedan tačan, istinit odgovor.
[…]
Roman prati dva puta: put nesreće glavnog junaka Stiva Naiva i put matorog senilnog skrivomana (ili skribomana) koji želi da piše o Srebrenici. Vremenski, priča se odvija poslednje decenije XX veka (mada ima govora i o periodu pre i posle), u vreme rata u Bosni, ali u prvi plan stavlja nasilje koje okružuje i oblikuje Stiva Naiva, stanovnika grada Đurvideka. On treba da postane muškarac, a jedini model muškosti koji mu se nudi je onaj u kojem vlada zakon jačega (oličen u licu druga iz doma, Ljubovira Krucinjaka). Taj lik sa nadimkom Ljubo Džavo je opsednut patrijarhalnim stereotipima – ratom, nacijom, religijom. Međutim, Tišma uspeva da izbegne zamku međunacionalnog optuživanja u koju često upadaju domaći pisci koji se bave temama iz istog perioda ovdašnje istorije. On to čini koristeći se parodijom i groteskom, ali i putem jezika. Mladić živi nasilje, ono ga oblikuje; starac želi da piše o nasilju, a i jedan i drugi pokušavaju da nađu jezik kojim se ono može izraziti. […]
[…] Savremenost Tišminog romana ogleda se i u junacima (odnosno licima i izvođačima, kako ih autor naziva) – Stiv Naiv je sa margine društva, delom jer mu je to mesto dato sa samoubistvom oca i kidnapovanjem majke, a delom jer sam želi tu poziciju. I sam kontekst Srebrenice u romanu je vrlo netipičan za domaće pisce. Ovaj motiv u romanu je simbol vrhunca nasilja – i to nasilja sa kojim onaj ko želi o njemu da piše ne može da se suoči. Ovakav pristup, i pisanje o ratnim sukobima devedesetih, posebno pitanju Srebrenice, veoma je bitan za savremenu domaću i regionalnu književnost i istorijiu.
Sažaljenje i strah bez katarze
Stevo Grabovac, Mulat albino komarac (Imprimatur, 2019)
Roman Mulat albino komarac govori o odrastanju dečaka u Bosni tokom rata, te o njegovoj nemogućnosti da zasnuje normalan i dostojanstven život u miru – nakon što mu roditelji umru, a on izgubi posao usled finansijske propasti firme. Naslovna metafora prevod je stiha iz čuvene pesme „Smells like Teen Spirit“ benda Nirvana, a svaka od te tri reči (mulat, albino, komarac) upućuje na obespravljenog, društveno izopštenog čoveka. Na nivou poetike, Nirvanine pesme način su da se pokuša kodirati iskustvo tzv. „izgubljene generacije“ – generacije formirane u hororu rata, za koju je odlazak sa Balkana pitanje odlučujućeg uspeha ili neuspeha u životu.
Roman otvara niz nelagodnih pitanja o samorazumevanju, životnim aspiracijama i mučnoj svakodnevici čoveka koji doslovno jedva preživljava, ali se umetnički efekat iscrpljuje u autentičnosti sete i tuge koje roman proizvodi. Reč je o kompoziciono i stilski neujednačenom romanu, koji počiva na spajanju žanrova romana o odrastanju i meditativne proze. Sećanja na detinjstvo – svedočenje silovanju, mučenju i razmeni zarobljenika u ratu – književno su ubedljiva, budući da dečja perspektiva funkcioniše tako što direktan i jednostavan jezik deteta koristi da ovekoveči emociju, ali pripovedačeve meditacije u sadašnjosti obiluju trivijalnim nihilizmom.
Utisak o toj trivijalnosti ne umanjuje ni svest da se radi o junaku-pripovedaču koji živi u ekstremnom siromaštvu, a nepotrebni slojevi mizoginije i neprekidne objektifikacije ženskih tela ojačavaju taj utisak. Dok muškarci „izgubljene generacije“ makar poseduju svest o sopstvenoj bedi, žene nemaju čak ni to – one su portretisane isključivo jezikom muške želje ili kao puki proizvod društvenih okolnosti. Variranje u kvalitetu između segmenata romana ukazuje na njegov temeljni problem. Osim nedvosmislene moralne osude stradanja običnih ljudi u ratu, praćene upečatljivim sentimentima, tematizacija rata ne sadrži nikakve dublje društvene ili političke implikacije, što ostavlja utisak da je reč o, iako na momente književno uspelom, umetnički nepotpunom i nezrelom tekstu.
Iz uvida u ovogodišnju produkciju proizilaze zaključci o izvesnom kontinuitetu u odnosu na prethodnu godinu, pre svega kada je reč o generacijskim narativima, ali i sada već višedecenijsko prisustvo teme ratova devedesetih, njihovih posledica i potrebe da se o njima progovori iz različitih perspektiva. Na to se, očekivano, nadovezuje jednako sveprožimajuća tematika tranzicijske stvarnosti i nemogućnosti njenog prevazilaženja.
Više novih, ili makar manje zvučnih imena u užem i najužem izboru svakako predstavlja pozitivnu promenu. Čini se, međutim, da književna scena nikako da se u putpunosti oslobodi poetičke zatvorenosti i konzervativnosti, koja se između ostalog ogleda u uticaju, ili preciznije pokušajima ugledanja na autore s polovine prošlog veka, poput bitnika ili Bukovskog, koji su u kontekstu svetske književnosti tematski, poetički, pa i vrednosno, odavno istrošeni. U prilog tome ide i ustaljeno neuspevanje ili nezainteresovanost većine autora da uvide mehanizme seksizma u jeziku i književnosti, te se od njih distanciraju izbegavanjem objektifikacije žena kroz muški pogled (male gaze) i nastojanjem da kreiraju različite, aktivne i slojevite ženske likove, koji bi nadrastali stereotipe.
Korak unazad predstavlja prisustvo odnosno odsustvo autorki. Otuda samo jedna autorka u najužem izboru može i ne mora da govori o kvalitetu književnosti koju pišu žene, ali sasvim sigurno govori o atmosferi na književnoj sceni i nedostatku sluha izdavačkih kuća i mejnstrim kritike za nove poetike i žanrove i nestandardne autorske glasove.
S druge strane, hrabrije iskorake je na scenu donela eksplicitnija tematizacija Jugoslavije i jugoslovenstva, koja se, osim kroz temu rata i jugonostalgiju, sada pojavljuje i kao potreba za preispitivanjem sadašnjosti, poziv na akciju i odgovornost i želja za odupiranjem zaboravu i istorijskom revizionizmu.