Dragan Velikić, Adresa (Laguna 2019)

Zlo se samo prenese iz juče u danas na skutima revolucija, građanskih ratova i okupacija, svlak licemerne duše, i traje dalje ta neuništiva buđ, pritajena u školskim udžbenicima, osnivačkim aktima političkih stranaka, ustavima i preambulama.“

Adresa, Dragan Velikić

Prozna dela Dragana Velikića već su godinama, čak i decenijama, dobro poznata domaćoj književnoj sceni, što nimalo ne čudi, imajući u vidu široko priznanje piščevog rada. Ono se, između ostalog, ogleda u višestrukim regionalnim i evropskim literarnim nagradama, od kojih su neke Srednjoevropska nagrada za književnost i dve NIN-ove nagrade. Ove godine se na listi publikacija Lagune, već ustaljenog izdavača Velikićevih romana, našlo i najnovije piščevo ostvarenje – roman Adresa.

Glavni narativni tok romana prati životnu priču prosečnog Beograđanina Vladana Todorovića, sredovečnog dokumentariste u Muzeju pošte. Kroz junakovu vizuru pratimo njegovu rezigniranost dugogodišnjim jednoličnim životom i neispunjavajućim brakom koji je kulminirao razvodom. Vladan se povlači u svoj novi stan na Tašmajdanu i usamljeno provodi dane čitajući klasike i istražujući istoriju Beograda, sa namerom da napiše knjigu o njemu. Tu se, zapravo, krije presudna idejna i narativna nit koja povezuje lik Vladana sa drugim glavnim likom romana – Beogradom.

Tako je, bar sudeći po Velikićevom romanu, i Beograd poput glavnog junaka sav melanholičan i namučen, budući da se o njemu eksplicitno govori kao o gradu koji je na raskršću različitih puteva, svetova i sukoba. Kroz pripovedanje u sadašnjici, ali i kroz retrospekciju na Vladanov život i ranija razdoblja Begrada, ovaj grad se definiše kao jasna žrtva različitih, gotovo neprekidnih razaranja i tiranskih vlasti. No, bogu hvala, i stanovnici i sam grad sve to nekako preživljavaju, kako nam se u setnom maniru saopštava u Adresi.

Ipak, pored sveopšteg lamenta, što nad razaranim gradom, što nad usamljenim Vladanom i njegovom „krizom srednjih godina“, novi Velikićev roman nastoji da bude i eksplicitno društveno angažovan. Više puta se direktno naratorovim glasom saopštava da je Beograd žrtva sadašnje gradske i državne vlasti, koja svoj lični interes stavlja ispred svega, te se kao logična posledica javljaju neorganizovan saobraćaj, korupcija i uništavanje kulturnog nasleđa. Iako se kroz ovu temu romanom izražava preko potrebna hrabrost i kritički osvešćen stav, ovakva vrsta društveno angažovanog teksta ima manu – neopravdani iskorak u kolumnističko-feljtonistički stil što, između ostalih, primećuje i Teofil Pančić, u kritici ovog romana koja je objavljena u časopisu Vreme.

Kudikamo veštiji postupak plasiranja autorske teze ogleda se u liku Gite, Vladanove sustanarke i koleginice u penziji, koja predstavlja lik rezonera koji čitateljkama i čitaocima objašnjava društvenu klimu. Ona, kao izuzetno pričljiva osoba, sa Vladanom razgovara o urbanističkim i komunalnim pošastima, sa kojima se najviše suočava kao predsednica kućnog saveta. Međutim, istovetni postupak se nekreativno ponavlja sa likom Hristine, starice u Vrnjačkoj Banji, s kojom se Vladan  susreće nakon više godina, te se nameće utisak da su ove dve junakinje-rezonerke samo najlakše sredstvo za plasiranje autorskih stavova i objašnjavanje društvene situacije, pa se ovakav postupak ne može nazvati i preterano promišljenim. Uz to, može se zameriti i stereotipno prikazivanje brbljivih ženskih likova.

Pažnju svakako valja posvetiti i drugoj velikoj značenjskoj implikaciji romana. Za razliku od prve (otvorena kritika sadašnje vlasti), za ovu drugu se može reći da prikriveno ohrabruje tezu o „dva totalitarizma“. Kroz melanholični pogled na svet Vladana Todorovića i njegovih sugrađana, opisuju se prisećanja i istorijski podaci vezani za zločine koje su u Beogradu, između ostalih, počinili otomanski Turci, Austro-Ugari, nacisti, borci NOB-a, Milošević i njegov režim itd. Ako se opisuju periodi mira i prosperiteta, oni su doživljeni kao puke kratke pauze između nemira i tiranija – no, u tome nije ključni problem.

U romanu se ne pravi nikakva distinkcija između navedenih društvenih grupacija, već se između njih stavlja znak jednakosti, pod parolom da je život u Beogradu skoro uvek bio (podjednako) težak, te se javlja vrlo opasna revizionistička praksa nepravljenja razlike između onih koji su izgradili Beograd (jugoslovenski socijalisti) i onih koji su ga zločinački rušili (nacisti). Štaviše, nije u pitanju samo diskreditacija jugoslovenskih levih pokreta. Reč je i o naivnom pristupu istoriji koji zanemaruje presudne razlike između različitih društava i političkih okolnosti i sve stavlja u domen opštemestaškog (a tobože univerzalnog) društvenog mehanizma.

Adresa je, zapravo, prosečno ostvarenje, koje na idejnom planu oscilira između političke osvešćenosti, kada je reč o zbivanjima u savremenom Beogradu, i revizionističke teze, kojom se izjednačavaju najrazličitiji (pa čak i dijametralno suprotni) društveni pokreti i grupacije. Sa druge strane, na formalnom i stilskom nivou, ovo je roman sa uredno skrojenom pričom i jasno definisanim likovima, ali i sa upadljivim stilskim nekoherencijama i pojedinim jednoznačnim, prostim i bukvalnim rešenjima. Zlatna sredina ili mediokritet – kako je kome lepše.