Opisani prvi deo romana nedvosmisleno nameće dva zapažanja; prvo je dominantan osećaj egzistencijalne praznine, karakterističan za određene likove iz književnosti nastale pod uticajem filozofije egzistencijalizma, među kojima je i glavni lik Joneskovog romana. Drugo zapažanje ipak ukazuje na jednu netipičnost za opus ovog autora – prisustvo „suvog realizma“ i odsutnost izrazitijih, stilizovanijih elemenata apsurda. Taj „suvi realizam“ će, međutim, trajati samo do polovine romana, kada dolazi do radikalnog stilskog i žanrovskog zaokreta.

Ežen Jonesko, Usamljenik (Novoli, 2018)

Ime Ežen Jonesko će čak i nedovoljno upućenima u istoriju dramske književnosti pobuditi asocijacije na francusku dramsku i pozorišnu avangardu, nastalu neposredno nakon Drugog svetskog rata. Ovaj pisac, jedan od osnivača i najznačajnijih autora teatra apsurda, u svom delu preispituje smisao egzistencije savremenog čoveka koji je pritisnut poteškoćama poput otuđenosti, nemogućnosti međuljudske komunikacije i depresije, ali je ugrožen i društvenim katastrofama, ratovima i socijalnim nejednakostima. Pomenuti motivi nisu, međutim, karakteristični samo za njegovo dramsko stvaralaštvo, već – a tu dolazimo i do manje poznatog dela njegovog opusa – i za njegov jedini roman, Usamljenik, objavljen 1973. godine, u Parizu. Usamljenik dobija svoje prvo izdanje u srpskom prevodu 2018. godine, u izdavačkoj kući Novoli, te je to konačno prilika da se i ovdašnja javnost upozna sa ovim delom, koje joj je ostalo gotovo potpuno nepoznato sve do današnjih dana.

Radnja romana prati život tridesetpetogodišnjeg Parižanina, iz čije perspektive pratimo događaje i koji, sasvim simbolično i apsurdno, nema ime. Prva polovina priče prolazi u realističkom prosedeu i deskripciji svakodnevice glavnog junaka, koji na samom početku postaje bogat, dobivši ogromno nasledstvo od preminiulog strica iz Amerike, te ostavlja svoj posao u firmi, kupuje novi stan i prepušta se blagodetima lagodnog života. On se odriče svakog posla, a dane provodi uživajući u zadovoljstvima kao što su piće i hrana. Ta „uživanja“ su, međutim, više na nivou traženja utehe nego na nivou hedonizma, jer junaka opsedaju depresivne misli, između ostalih i one o konačnosti univerzuma, te o ljudskoj zatvorenosti unutar njega, koja podseća na zatvor. Junak pati i zbog novinskih vesti o krvoprolićima, otmicama, prirodnim katastrofama i ratovima, koje u njemu izazivaju potištenost i depresiju. On ove probleme ne može da reši u komunikaciji s drugim ljudima, jer dubljeg kontakta s njima istinski i nema, a kada ih ima – neslavno se završe.

Opisani prvi deo romana nedvosmisleno nameće dva zapažanja; prvo je dominantan osećaj egzistencijalne praznine, karakterističan za određene likove iz književnosti nastale pod uticajem filozofije egzistencijalizma, među kojima je i glavni lik Joneskovog romana. Drugo zapažanje ipak ukazuje na jednu netipičnost za opus ovog autora – prisustvo „suvog realizma“ i odsutnost izrazitijih, stilizovanijih elemenata apsurda. Taj „suvi realizam“ će, međutim, trajati samo do polovine romana, kada dolazi do radikalnog stilskog i žanrovskog zaokreta. Na ulicama pariškog kvarta, u kome naš bezimeni junak živi, izbija građanski rat između dve revolucionarne strane koje, gle čuda, imaju potpuno iste zastave. Istovremeno, građani iz centra grada u kom je mir, posmatraju preko svojih televizijskih ekrana kako napreduje revolucija, ili, da se bolje izrazimo, kako napreduju dve identične, a opet sukobljene revolucije. Ovaj deo zapleta se može isprva tumačiti kao ilustracija teze kako je svaka revolucija, baš kao i svaki rat, ili bilo koji međuljudski okršaj, besmislica i da postoji jedino kako bi ljudi zadovoljili svoju žeđ za agresijom i destrukcijom. Budući da je glavni lik i iskazivao slične stavove (i zbog njih postao rezigniran), čini nam se kao da se ideja teksta podudara sa svetonazorom lika.

Međutim, kraj je taj koji nam daje razloge za mnogo drugačije tumačenje, koje je utoliko efektnije ukoliko proizlazi iz kontrasta sa idejom predočenom u ostatku teksta. Nakon svih višegodišnjih borbi, našem bezimenom junaku se javljaju veličanstvena priviđenja neizmerne lepote, koja ga ostavljaju opčinjenim i koja u njemu pobuđuju životnu želju. Međutim, kada posegne za njima, kada poželi da se pridruži božanstvenim prikazima, ona jednostavno nestanu. Ostaje samo odjek junakovog glasa u njegovom praznom stanu. Ovaj simbolistički završetak priče svedoči o junakovim propuštenim prilikama, o bogatstvima i lepotama koje je mogao da ima u toku života, a koje je potpuno zanemarivao i dopustio da iščeznu. Da li, nakon ovoga, pomenute revolucije zaista predstavljaju samo krvoločno ubijanje zarad pukog zadovoljenja agresije ili ipak nešto više, istinsku borbu za ideale koje junak nije mogao da prepozna, jer je bio suštinski nezainteresovan za život, te nije video razliku između revolucije, rata i, na primer, prirodnih katastrofa? Odgovor ostaje poluizrečen i podložan slobodnoj interpretaciji.

Čini se da Usamljenik na nivou tema i motiva sadrži gotovo sve elemente teatra apsurda. Međutim, neodoljiv je utisak da, za razliku od njih, Usamljenik ipak, nakon svega, nosi sa sobom i određenu dozu optimizma. Možda je period pedesetih godina dvadesetog veka ipak bio isuviše mračan, i dalje u senci tek završenog Drugog svetskog rata, te je besmisao postojanja bio neprikosnoveni postulat egzistencijalističke književnosti i književnosti apsurda. Možda je bila potrebna višegodišnja vremenska distanca da bi se kroz jedno (prozno) delo inkorporirali gotovo svi elementi drame apsurda, a da ideja dela bude bar donekle optimistična, to jest da se ostavi prostor za tumačenje da ljudska egzistencija ipak nije nužno besmislena, već da je na nama da joj smisao udahnemo.