Piše: Nina Radošević (16)
Partizanski film je endemski žanr jugoslovenske kinematografije. Oni su snimani posle Drugog svetskog rata u socijalističkoj Jugoslaviji, čije vrednosti i promovišu, iako im je radnja smeštena u period same Narodnooslobodilačke borbe i predstavljaju filmove o revoluciji. Ono što su u NOB-u bili revolucionarni ideali, u Jugoslaviji je postalo državna ideologija. Ogroman broj žena učesnica u NOB-u u ovim filmovima smanjen je i sveden na epizodne uloge, iako je jednakost muškaraca i žena bila deo proklamovanog društvenog uređenja SFRJ. Zašto nema više ženskih likova, pa i heroina u partizanskim filmovima?
Većina partizanskih filmova pokriva neku od većih bitaka u Drugom svetskom ratu, i konkretno se bavi borbama i vrednostima Titovih partizana, odakle i potiče ime ovog žanra. Uprkos činjenici da na prvi pogled deluju kao „dečački“, gotovo marvelovski ili kaubojski, narativ Narodnooslobodilačke borbe sa muškim herojima visokog morala, sa puškama i supermoćima, koji pobeđuju neprijatelja, partizanske filmove bih radije definisala kao narativ vrednosti socijalističke države u kojoj su ovi filmovi realno snimani. U partizanskim filmovima se veoma transparentno vidi kada su nastali, svakako ne tokom Drugog svetskog rata, kako po kvalitetu slike i tona, kostimima i scenografiji, čak frizurama, načinu glume i režije. Kako je većina partizanskih filmova snimana u doba formalno osvojene jednakosti drugova i drugarica u vreme socijalističkog samoupravljanja, tako su prikazani i pojedinačni ženski likovi – kao u potpunosti jednaki i ravnopravni sa muškim. Čak i u prvom posleratnom filmu Slavica (1947, režija Vjekoslav Afrić), kaže se: „I ona ima ruke i glavu da se bori“. Da li je to tako u svim partizanskim filmovima? I kako se uopšte određuje kvalitet ženskih likova u filmu?
Bekdel test se bavi upravo tim kriterijumima, prisutnošću i funkcijom ženskih likova na filmu. Ovaj pojam i ideja potiču iz stripa Dykes to Watch Out For američke crtačice Alison Bekdel, po čijem je prezimenu test dobio ime. Jedna od junakinja u stripu pominje kako ona želi da gleda film samo ukoliko: 1) ima bar dve junaknije, 2) koje pričaju o nečemu, 3) što nije muškarac. Upravo ova tri kriterijuma mora da zadovolji film da bi „prošao“, odnosno zadovoljio Bekdel test.
U filmu Bitka na Neretvi (1969, režija Veljko Bulajić) postoje više od dve junakinje sa imenima i replikama. Jedan od primera njihovih razgovora je scena u kojoj doktorka Marija (Sibina Mijatović) traži zavoje Nadi (Milena Dravić), a ova odgovara: „Vatre, vatre, hladno mi je.“ U tom trenutku je kao pacijent prisutna i treća žena koja kasnije i sama razgovara sa doktorkom (moleći je da joj ne odseče nogu). Iako ova scena prepričana deluje banalno, predstavlja fantastičan prikaz žena u NOB-u, koje nisu bile samo bolničarke i doktorke, već i ranjenice, pacijentkinje, žrtve. Iskreno mi je žao što se lik Nade, koju glumi Milena Dravić, u ovom filmu nije sreo sa možda najdominantnijim ženskim likom u partizanskim filmovima Danicom, koju tumači Silva Košćina. Samo zato nisu „položile“ Bekdel test. Obe ove prelepe žene, dva velika ženska lika koja u ovom filmu predstavljaju ideje, život i borbu partizana, ujedinjuje i činjenica da obe u ovom filmu imaju veličanstvene scene ženskih smrti. Nijedan muškarac u ovom filmu ne strada tako romantizovano kao Nada i Danica. Iako lik Nade, mlade bolničarke, predstavlja čest stereotip u partizanskim filmovima, lepota, talenat i značaj Milene Dravić ovaj lik čine kompleksnijim. Međutim, u liku Danice vidimo ženu koja odstupa od tradicionalne podele rodnih uloga. Ona je obrazovana, emancipovana, na prvoj liniji fronta, često upućena u ratnu strategiju, jedan od „drugova“. U sceni njenog kraja na bojnom polju, svi muškarci dozivaju njeno ime, ali ne kao ljubavnice, već kao borca, partizanke, drugarice, bolničarke, prijatelja u nevolji. Dok se sa svih strana čuju povici ranjenih drugova, četnički komandant gađa Danicu granatom prvi put. Ona i ranjena pomaže drugovima. Prelepa na način holivudskih diva, strada tek od druge granate uperene baš u nju, i umire na rukama svog druga.
Foto: Stevan Kragujević, CC BY-SA 3.0 RS
Iako su žene prisutne u partizanskim filovima, i imaju uloge koje su imale i u samom ratu, smatram da ih nema ni približno dovoljno, ni brojčano ni u međusobnoj interakciji jednih sa drugima. Junaci partizanskih filmova su dominantno i definitivno muškarci. Ove filmove karakterišu masovne muške scene kako sa strane partizana, tako i sa strane neprijatelja. Uprkos činjenici da su partizanski filmovi revolucionarni po raznim aspektima, i da mnogi prolaze Bekdel test, što se ne može reći za previše danas aktuelnih žanrova (gotovo 90 posto savremenih filmova pada na ovom testu), upitno je da li su ženski likovi u ovim filmovima „dovoljno“ prisutni, kvalitetni i dramaturški razvijeni.
Tipičan tretman ženskog lika možemo prepoznati u liku Milje u jednom od najznačanijih filmova ovog žanra, filmu Partizanska eskadrila (1979, režija Hajrudin Krvavac). Milja (Suada Avdić), figurativno rečeno dolazi iz istog sela i miljea iz kog i njen momak (Radoš Bajić). Verbalno, humorom i inteligencijom ostavlja jači utisak od njega. Dok on postaje pilot, njena transformacija je banalna: ona iz narodne nošnje bez mnogo objašnjenja prelazi u uniformu bolničarke. Ova dva lika nemaju ni dramaturški, a ni rodno ravnopravan tretman.
Jedan širi plan ženskog pitanja se pojavljuje u filmu Sutjeska (1973, režija Stipe Delić) u legendarnoj sceni sa zavojima. Po naređenju druga Tita (Ričard Barton), doktorka Vera (Milena Dravić) organizuje da se svim ranjenicima skinu i operu zavoji. Velika masovna scena počinje kadrom krvavih zavoja i grupom žena koje ih na reci peru. Jedna partizanka komentariše da tu ima krvi od 1941, što govori o tome da su žene bile uključene u antifašističku borbu od samog početka. Oko nje su različite žene: starice, u crnini, bolničarke, žene u narodnoj nošnji, žene u uniformama. Ovaj kadar se širi i vidimo da je broj žena, kao i broj zavoja nepregledan. One kače zavoje kao da suše veš, čitava planina se beli od njih. Ovo je jedina masovna, pa samim tim najmasovnija ženska scena u partizanskom filmu, i metafora je ženske borbe i solidarnosti.
Dva ženska lika koja pričaju o nečemu što nije muškarac, ne čini mi se tako nedostižno i teško. Ali to što dva ženska lika pričaju o nečemu što nije muškarac, ne znači da su kompleksni likovi ili da su ravnopravni s muškim likovima u istom filmu. Činjenica da šezdesetih godina prošlog veka, u jednoj relativno maloj kinematografiji, postoje partizanski filmovi koji polažu Bekdel test, i to u jednom intenzivno muškom narativu, jeste impresivno svedočenje o jugoslovenskom nasleđu i društvu u kom su nastali.
Na kraju, ovi filmovi snimani su u socialističkoj državi, nastaloj zaslugama brojnih partizanki, pa i mnogih drugih žena koje su u ratu dale veliki doprinos. U NOB-u se borilo oko sto hiljada žena, od kojih četvrtina nije preživela rat, a oko četrdeset hiljada je ranjeno. Od komesarki, komandirki, bombašica pa sve do bolničarki, radnica, seljanki, običnih žena u zbegovima, žene su zaista bile prisutne u ratu. Pitam se da li bi žene imale makar i ovakvu reprezetaciju na filmu, da su ovi filmovi bili snimani kao propaganda nekog drugačijeg društvenog uređenja. Film snimljen gotovo pola veka nakon mnogih partizanskih, Južni vetar, ne prolazi ovaj test. Razlog zašto ovaj film smatram relevantnim za temu je činjenica da je, poput partizanskih filmova, Južni vetar primer današnjih blokbastera. Ali u njemu junakinje nikad ne napuštaju društvo muških likova i prema tome, ne razgovaraju ni jedne sa drugima. Ovaj film ima više od dve junakinje, od čega samo dve imaju ime, a ostale su imenovane kao nečije mame, ljubavnice ili žene. Šta ovo govori o našem društvu i položaju žene u njemu?
U poređenju sa partizanskim filmom, nedostatak ženskih likova u savremenom domaćem filmu još je primetniji. Položaj žene na filmu neposredno svedoči o položaju žene u društvu. Ukoliko je položaj žene na filmu loš – ili je položaj žene u društvu u kom je sniman film loš, ili filmska industrija želi da on bude takav. Ako je verovati našoj savremenoj filmskoj produkciji, položaj žena kao da je tamo gde je bio pre revolucije. Svakako, o NOB-u, Jugoslaviji i reprezentaciji žena na filmu moralo bi pisati više ljudi, i iskusnijih od mene.
Ovaj tekst objavljen je uz finansijsku pomoć Evrovpske unije i američkog naroda putem američke agencije za međunarodni razvoj USAID. Za njenu sadržinu isključivo je odgovorno Udruženje građana “Pobunjene čitateljke” i ta sadržina nipošto ne izražava stavove Evropske unije, USAID-a niti Vlade Sjedinjenih Američkih Država.
