Dominantna je intencija autorke da se bavi istorijom sa savremene tačke gledišta, koju stalno otkrivamo i dodajemo joj nova značenja. To nije revidirana istorija, već ona koja je bila skrivena i nedostupna pod teretom dominantnih narativa, i koja biva otkrivena zahvaljujući novim znanjima koja je doneo prošli vek (novi istorizam, feminizam, postkolonijalizam, studije kulture, itd.), a koja su suštinski omogućila da se događaji oko Jakova Franka umetnički uobliče u povest.
Olga Tokarčuk, Knjige Jakovljeve (Službeni glasnik, Paideia 2017)
Često izdavačke kuće posežu za tim da neko delo označe kao „ambiciozno“ i „vrhunsko“ ili “remek- delo” savremene književnosti, a književni kritičari i kritičarke neretko pišu ekstatične tekstove. Međutim, retko koja knjiga u stvari može opravdati gorenavedene epitete. Roman Olge Tokarčuk Knjige Jakovljeve nije među njima. Za njega slobodno možemo reći da je vrhunsko delo savremene evropske književnosti, kako po izboru građe, tako i po stilu, pripovedanju, izgradnji junaka, i mnogo čemu drugom. Knjige Jakovljeve su delo koje nanovo ispituje poljsku istoriju, istovremeno slaveći i problematizujući različitost: versku, nacionalnu, jezičku, društvenu. Roman je izašao 2014. godine, a kod nas 2017. godine, u zajedničkom izdanju Paideie i Službenog glasnika, u prevodu Milice Markić.
Pitanje indentiteta
Ko je Jakov Frank? Kabalista, vođa jevrejske jeritičke sekte, pravi ili samozvani mesija, jevrejski Janus, prevarant i manipulator? Za njegove poklonike bio je harizmatični vođa i božiji izaslanik koji najavljuje novi poredak, a za oponente prevrtljivac, prevarant i sektaš; za katoličke glavešine put ka novim vernicima, a za evropske dvorske intelektualce onog vremena pustolov, ezoteričar i alhemičar. Nesumnjivo, Jakov Frank je bio veoma kontraverzna, ambiciozna i kompleksna istorijska ličnost. Potomak sefardskih Jevreja koji su mahom bili naseljeni na poljsko-turskoj granici u to vreme, u jednom trenutku svoga života proglasio se za mesiju, što je izazvalo ogroman metež u poljskoj republici. Roman Knjige Jakovljeve prenosi priču o njemu i njegovim pratiocima na smelom putu menjanja imena i religija, boravišta i jezika, sve do krajnjeg raspada grupe i utapanja u poljsko građansko društvo.
Neodredivost identiteta junaka plod je autorkine intencije da u istorijski roman unese subjektivnu perspektivu. Čitav niz naratora i naratorki tkaju ovo monumentalno štivo od preko 700 stranica (brojevi su jedan od važnih elemenata ovog romana). Autorka bira specifičan momenat – vreme tik pred podelu Poljsko-litvanske unije od strane velikih sila: Hazburške monarhije, Pruske i Ruskog carstva. Pored autentičnih istorijskih ličnosti XVIII veka, za uobličavanje romana podjednako su važni i drugi likovi, i muški i ženski: verski fanatici, prevaranti, pustolovi, trgovci, seljaci… Umesto verski koherentnog katoličkog društva, Olga Tokarčuk slika neprestano mešanje i prožimanje različitih identiteta i individua.
Odnos prema istorijskoj građi
Dominantna je intencija autorke da se bavi istorijom sa savremene tačke gledišta, koju stalno otkrivamo i dodajemo joj nova značenja. To nije revidirana istorija, već ona koja je bila skrivena i nedostupna pod teretom dominantnih narativa, i koja biva otkrivena zahvaljujući novim znanjima koja je doneo prošli vek (novi istorizam, feminizam, postkolonijalizam, studije kulture, itd.), a koja su suštinski omogućila da se događaji oko Jakova Franka umetnički uobliče u povest. Takođe, žanrovski posmatrano, roman Knjige Jakovljeve nije samo istorijski roman, već ima i elemenata porodične hronike (pratimo čitave porodične rodoslove – Jakovljeve porodice, Šorovih, porodice Kosakovski, Nahmana, jednog od najvernijih frankista i zapisivača događaja…) i pikarskog romana, što je najizraženije u životu junaka Molivde i njegovim hvalisavim pričama i pustolovinama. Poetiku istorijskog razbija humor i groteska u romanu: one dekonstruišu ozbiljan ton koji bi istorijski roman, u tradiconalnom smislu, trebalo da ima.
Pun naziv romana glasi: KNJIGE JAKOVLJEVE iliti Dugo putovanje preko sedam granica, pet jezika i tri velike religije, ne računajući one male, o čemu pripovedaju POČIVŠI, a što je AUTORKA nadopunila metodom KONJEKTURE, iz mnogovrsnih knjiga CRPENE, pride potkrepljene IMAGINACIJOM, najvećim prirodnim DAROM čovekovim. Čemu ovakav (pod)naslov? Autorka preuzima na sebe ulogu književnice-istoričarke i pokušava da u svom delu oživi određeni trenutak prošlosti, ali na izrazito savremen način: tvrdeći da objektivni istorijski roman ne postoji, već da je sve nagađanje, pretpostavka i naslućivanje nas savremenika i savremenica o određenom događaju iz prošlosti. Poput klasičnih pisaca, ona se oslanja na pretpostavke i nagađanja, ali i na već postojeća dela o tome kako je moglo biti, i imaginacijom ispisuje svoje delo. Jer istinitost tvrdnji u ovom romanu najmanje je bitna. Pred čitaocem i čitateljkom se otkriva svet poljskog, turskog i austrijskog cartstva, ukrštajući sudbine junaka. Na ovaj način otkrivaju nam se različite individue – hibridi, koji od svake kulture u kojoj se nalaze uzimaju po malo. Nijedan junak ili junakinja koji se pojavljuju u romanu nisu monolitni: ni sveštenik Hmjelovski, encikolpedist, koji je apsolutno posvećen Hristu, ali se zanima i za jevrejsku religiju, ni kaštelanka Kosakovska, koja je jedna od glavnih zagovornica da se kontratalmudisti pokrste, a zatim i pokroviteljka dok ne odu na dvor Habzburgovaca. Autorka dodaje i kome je knjiga upućena: Mudrima za Podsećanje, Kompatriotama za Rasuđivanje, Laicima za Učenje, Melanholicima za Razonodu. Odnosno, svakome ko je radoznao da je čita, a sama recepcija dela zavisi od otvorenosti čitalaca.
S tim u vezi, izuzetno je zanimljiv kraj knjige, koji nam predočava život Frejne, sestre jedne od Jakovljevih sledbenica, koja, zauzeta podizanjem dvanaestoro dece, nije bila u kontaktu sa sestrom kontratalmudistkinjom, a njen muž je saznanje o jeretičkim rođacima držao u velikoj tajnosti. Frejna je proživela dug život u Koroluvki, kao i njeni unuci i čukununici, ne znajući ništa o Jakovu i frankistima. Za njihovu egzistenciju, događaji opisani u romanu nisu značili ništa, i to je za naratorku sasvim legitimno, jer se od njih „ne može napraviti hleb niti sagraditi kuća“.
Naracija kao subverzija
Objektivnost istorijskog romana Olga Tokarčuk podriva i narativnim postupkom: nijedan događaj u romanu nije predstavljen samo iz jednog ugla, već kroz delo, na različitim mestima, dobijemo različite poglede (npr. iz ugla Jakovljeve zajednice on se prikazuje idealizovano, a iz ugla biskupa na potpuno drugi način…). Isti odnos autorka ima i prema svojim junacima i junakinjama – jednu sliku o Jakovu imaju njegovi sledebenici i sledbenice (jer se kao posebne izdvajaju žene), njegova Hana, biskup, autrijski car, ili Nahman i Molivda. Takođe, jedna je slika čitavog kolektiva kontratalmudista ili kolektiva pravovrenih Jevreja, a pojedinici pripadnici ovih grupa imaju i svoja lična mišnjenja. Ovakav odnos prema likovima i događajima u romanu postignut je smenom naratorskih glasova i multifokalnim pripovedanjem. Promenom perspektiva čitav događaj se dekonstruiše – ali ove perspektive pripovedača nisu nepozdane, već se međusobno dopunjavaju.
Još subverzivnija u romanu, ako za trenutak zanemarimo temu kojom se bavi, jeste i funkcija ženskih likova, i njihovo građenje i oslikavanje. Savremena je Olga Tokarčuk i u ovom segmentu, jer patrijarhalna nacionalistička matrica, koja je najčešće i prisutna u romanima sa istorijskom tematikom, ovde ne važi. Pored toga što i sam Jakov Frank daje bitnu ulogu ženama u razvitku i širenju svoga pokreta, i što svojoj ćerki Evi namenjuje mesto spasitelja, i druge junakinje imaju aktivnu ulogu: one učestvuju u radnji romana i pokreću je kada zapreti mogućnost atrofije (što autorka vrlo lukavo izbegava već pomenutim smenama naratora i naratorki). Pored toga, u izvesnoj meri se predočava i pozicija žene(/-a) u poljskom društvu XVIII veka, u zavisnosti od klase i religije kojoj pripadaju. Tako dobijamo vrlo razvijene likove kaštelanke Katarine Kosakovkse, barokne pesnikinje Družbacke koja polemiše sa svojim „prijateljem po peru“ sveštenikom Hmjelovskim, ali i Haje Šor, Grete… Treba istaći i to da narator koji drži radnju, svojevrsni „četvrti glas romana“ koji svojim svevidećim okom povezuje čitav roman, kako sama Tokarčuk ističe, u stvari je naratorka, Jenta. Ona nije ni tamo ni ovde, ni živa ni mrtva, i zato je večna. Njena percepcija je večna, izlazi izvan vremena i prostora i odlazi u kosmos (a u izvesnom smislu i mi s njom).
Međutim, ne treba ishitreno pomisliti kako je ovo nekakvo delo koje otkriva emancipatorsku ulogu religije, odnosno sekte, ili naprednost evropskih društava XVIII veka. Olga Tokarčuk, iako se koristi najvećim darom čoveka – imaginacijom, ne fantazira. Ona na taj način daje prostor da ženski likovi dobiju glas i funkciju, pored dominatno muških. Jedna od prvih tema romana, kao svojevrsna naznaka ravnopravne prisutnosti žena i njihovih života, jeste menstruacija i otklanjanje fleka od krvi sa odeće.
I na kraju, neko bi se možda zapitao, da li je ova knjiga toliko bitna za domaće čitaoce i čitateljke. Njemu bismo odgovorili da, pored neosporne vrednosti Olge Tokarčuk kao spisateljice, same estetičke i literarne vrednosti ovog romana (zaokruženost radnje, kombinovanje naratora i multifokalnosti perspektive), kao i izvanrednog prevoda Milice Markić, jedan od razloga zašto je roman Knjige Jakovljeve obavezno štivo jeste ono što se iščiva ispod same priče o Jakovu Franku – ideja da i monolitna, naizgled heterogena društva nisu takva, već da u izgradnji njihovih identita učestvuje mnoštvo različitosti. Povrh toga, Olga Tokarčuk smelo dekonstruiše binarne opozicije i konzervativnost istorijskih pozicija: muško-žensko, smrt – život, vera – jeres (vernici – jeretici), kontinuitet – diskontinuitet, heterosekualnost – homoseksualnost, poliamorija – monogamni odnosi, i tako dalje u nizu.
Domaćim piscima i spisateljicama ovo delo može biti zadatak i inspiracija.