Jedini način da društvena kritika bude uspješno inkorporirana u roman jeste da bude povezana i da proizilazi iz osnovne postavke romana, što bi u ovom slučaju značilo da kritika sistema treba da proizilazi iz kritike odnosa vlasti prema umjetnosti.

Darko Topalović

Džulijan Barns Šum vremena (Geopoetika 2016)

Barnsov Šum vremena predstavlja roman u kojem se kroz poigravanje sa žanrovskim matricama biografije predočava život sovjetskog kompozitora Šostakoviča, darovitog stvaraoca rastrzanog između zahtjeva svog poziva umjetnika i sve većeg nipodaštavanja koncepta individue, pa time i individualnog stvaranja, u totalitarnom društvenom sistemu SSSR-a. Centralna tema koju Barns problematizuje jeste odnos umjetnosti i društva, svrha umjetnosti i mogućnost slobode stvaranja u društvu koje je ustrojeno na principu kolektivizma, sveprožimajućoj moći ideologije koja prodire u privatni život pojedinca, ne ostavljajući pravo na slobodu izbora i mišljenja. Kroz tri dijela romana predstavljen je razvoj odnosa oficijelnog komunističkog režima i kompozitora, predočenog u fikcionalnom svijetu romana kroz dug vremenski period počev od Staljinove vladavine prije Drugog svjetskog rata, pa sve do dolaska Hruščova na vlast. Dakle, u oslikavanju vremensko-prostornih koordinata fikcionalnog svijeta romana prisutno je određeno poigravanje sa istorijskim ličnostima i podacima, što predstavlja jednu od zanimljivosti.

Kada se Barnsov roman posmatra sa formalnog aspekta, primjećuju se nejasnoće i neodređenosti, najprije u pogledu pripovjedačke instance. Kako u uvodnoj priči, koja predstavlja i određeni okvir budući da se njome roman i završava, tako i kroz sve ostale dijelove romana, dominantno je pripovijedanje u trećem licu, karakteristično za žanr biografije. Međutim, do komplikacija dolazi usljed određenih dijelova romana koja liče na prikaz toka svijesti junaka, kao na primjer u rečenicama koje počinju: “Sećao se jednog koncerta… Silom je usmerio misli ka…”. Ovakvi segmenti ostavljaju utisak prodiranja u svijest glavnog lika, zapravo, prikaz toka misli, dok se pritom ne odustaje od forme pripovijedanja u trećem licu. Roman je, pritom, sastavljen od fragmenata, pasaža koji se često mozaički sklapaju, što opet predstavlja neobičnost za žanr biografije. S druge strane, fragmentarnost doprinosi utisku o isjeckanosti ritma pripovijedanja, koje često i nema vidljivu osnovu niti ostavlja upečatljiv utisak. Moguće je pretpostaviti da je pripovjedač lik iz okvirne priče “koji pamti”, mada to ničim nije sugerisano u tekstu romana.

Stanje neodlučivosti i neodrećenosti povodom instance pripovjedača se može tumačiti kao odraz ulivanja sadržajnog u formalni aspekt. Pripovijedanje je u trećem licu, pripovjedač je bezličan, a opet uspijeva da prodre u svijest lika, baš kao što totalitarna vlast prodire u intimni prostor pojedinca, u stvaralački proces glavnog lika, čineći ga marionetom i likom koji poništava vrijednosti koje su ga određivale. Međutim, ovakva interpretacija, koja sa sobom povlači i “totalitarnog” pripovjedača, u samom tekstu ne nalazi potvrdu. Prožimanje sadržajnog i formalnog dijela romana je često iznevjereno, budući da u određenim dijelovima diskurs pripovjedača, na stilskom nivou, dobija oblik društvene kritike koja ostavlja utisak vještački dodatog i neuvjerljivog.

Ovakvi dijelovi bi bili opravdani kada bi u romanu, makar u konturama, bio predočen uzrok težnje vlasti da kontroliše svaku sferu društvenog života, pa i umjetničko stvaralaštvo, odnosno kada bi kritika bila direktno usmjerena na stav koji vlast ima prema umjetnosti i njenoj društvenoj ulozi, pa tek onda posredno i na sam sistem. Umjetnost funkcioniše kao nadgradnja na osnovu komunistički uređenog društvenog sistema i shodno tome  predstavlja sredstvo propagiranja ideoloških postulata. Dakle, umjetnost je u službi ideologije. Odatle potiče i opsesivna kontrola umjetničkog stvaralaštvai represija od strane vlasti koja shvata ogromnu moć umjetnosti da utiče na društvo. Shvatanje umjetnosti kao propagande je u pozadini Šostakovičevog odlaska u Ameriku, kao i njegovo prinudno učlanjenje u Partiju.

Jedini način da društvena kritika bude uspješno inkorporirana u roman jeste da bude povezana i da proizilazi iz osnovne postavke romana, što bi u ovom slučaju značilo da kritika sistema treba da proizilazi iz kritike odnosa vlasti prema umjetnosti. S druge strane, rješenje koje bi funkcionisalo jeste prikaz alternativnog viđenja društvene uloge umjetnosti sa, na primjer, konceptom individue u svojoj srži, koje bi bilo uklopljeno u narativ. U ovom romanu to izostaje, budući da shvatanje umjetnosti koje pripovjedač predočava, i što, na kraju krajeva, predstavlja  i poentu romana, skončava u izjavama poput “muzika pripada muzici“, što samo pojačava utisak neuvjerljivosti. Dijelovi pripovjedačevog diskursa koji zadobijaju oblik društvene kritike ne proizilaze iz načina na koji je sama priča ustrojena, što neumitno snižava umjetnički efekat romana  u cjelini.